لیبی چگونه یک کشور نفتی شد؟

وحید حاجی پور| صحرای لیبی؛ طی جنگ جهانی دوم مقابله سنگینی و میان آلمان‌ها و شوروی در این صحرا در گرفته بود؛ هزاران تانک در مقابل هم قرارگرفته بودند ما نیروهای ژنرال مارشال رمل، با بحران سوخت برای تانک‌های خود مواجه شدند و درنهایت، این نازی‌ها بودند که چاره‌ای جز تسلیم نداشتند. آن‌ها در سرزمینی زمین‌گیر سوخت شدند که اندکی بعد، صاحب بزرگ‌ترین ذخایر نفتی قاره آفریقا شد.

آمریکایی‌ها روی لیبی فقط به‌عنوان منطقه‌ای نگاه می‌کردند که ازنظر نظامی جایگاه متوسطی داشت؛ در لیبی پایگاه هوایی ویلوس را برقرار کردند تا این کشور، یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های بمب‌افکن‌های آمریکایی در نیمکره شرقی به شمار رود. لیبی میان سه عشیره تقسیم‌شده بود و پادشاه آن، اما ادریس مردی سالخورده و ناتوان بود و به‌اجبار صحرانشینان مجبور به حفظ عنوان پادشاهی بود.

پس از جنگ جهانی دوم، لیبی فقط دو کالا صادر می‌کرد؛ اسپارتو که برای کاغذ اسکناس کاربرد داشت و آهن‌پاره‌های جامانده از جنگ جهانی. در سال 1950 زمزمه‌هایی مبنی بر وجود نفت در این کشور شنیده شد اما مردان این کشور، قصد نداشتند به‌مانند عربستان، ونزوئلا، ایران و کویت، همه مناطق را به یک شرکت نفتی واگذار کنند لذا در سال 1950 قانون نفت لیبی تهیه شد.

در سال 1957، 17 شرکت بزرگ توانستند 84 امتیاز نفتی از ادریس بگیرند؛ لیبی کشوری بسیار فقیر بود و از ابتدایی‌ترین امکانات نیز برخوردار نبود؛ آن‌ها برای برقراری تماس تلفنی مجبور بودند به رم بروند و ازآنجا با دولت‌های سایر کشورها تماس برقرار کنند.

درحالی‌که انگلیسی‌ها از کشف نفت در لیبی ناامید شده بودند، شرکت استاندارد اویل نیوجرسی توانست در آوریل 1959 در منطقه‌ای به نام زلتن، نفت کشف کند تا فوران چاه از این میدان، آغاز ورود نفت به اقتصاد لیبی باشد.  آمریکایی‌ها از این اتفاق خوشحال بودند چراکه بخشی از دغدغه‌های آن‌ها برطرف شده و می‌توانستند به پایه‌های امنیتی نفت، بیشتر تکیه کنند.

ایالات‌متحده چند نگرانی عمده در نفت داشت؛ یکی محدودیت عرضه و دیگری عدم کنترل بر منابع نفتی که با کشف نفت در لیبی، طبیعی بود که آمریکا خوشحال‌ترین کشوری باشد که در لیبی به نفت رسیده است. با نفت لیبی، می‌توانست بخش مهمی از نفت متحدان خود در اروپا را تأمین کند و از طرفی، با افزایش کنترل منابع و توسعه هژمونی نفتی – امنیتی خود در جهان ، قدرت چانه‌زنی بیشتری را در مقابل شوروی و کشورهای نفتی داشته باشد.

اما نفت لیبی دو ویژگی اصلی داشت؛ نخست آنکه نفتش شیرین بوده و به نسبت نفت خاورمیانه که سولفور زیادی داشت، باکیفیت‌تر بود. دوم آنکه برای تأمین نیاز نفت اروپا، دیگر نیازی نبود هزینه حمل‌ونقل از مبدأ خاورمیانه پرداخت شود؛ همین دو ویژگی کافی بود تا پالایشگاه‌های فرانسه و ایتالیا، مشتری اصلی نفت لیبی شده و این کشور تبدیل به ششمین صادرکننده نفت جهان در سال 1965 شود و 10 درصد از کل صادرات جهانی نفت را به خود اختصاص دهد.

برای کشوری که تا سال 1959 در فقر کامل بود، تولید روزانه سه میلیون بشکه نفت در پایان دهه 60 یک رویای محال بود ولی لیبی در سال 1969 توانست در تولید نفت، از عربستان هم سبقت بگیرد. ورود نفت لیبی به بازار و نقش‌آفرینی آن، بر قیمت‌های جهانی نفت اثر فراوانی داشت و بر کاهش قیمت که پس از بحران سوئز در سال 1965 ایجادشده بود، نقش تشدیدکننده‌ای ایفا کرد.

آمریکا از نفت این کشور بهترین بهره‌برداری را کرد و هر جا که نفت شوروی در صادرات کاهش پیدا می‌کرد، این لیبی بود که به‌سرعت نفت خود را پمپاژ می‌کرد. در دهه 60 آمریکا واردات نفت به کشورش را ممنوع کرده بود پس وقتی با اعتراض شرکت‌های مستقل آمریکایی در لیبی مواجه شد، به آن‌ها قول داد بازار اروپا را با شدت بیشتری در اختیار آن‌ها قرار دهد تا موازنه قدرت در قاره سبز، به سود خودش تمام شود.

روزهای شیرین آمریکا و غرب با نفت لیبی ادامه داشت تا اینکه معمر قذافی در شب 31 اوت 1969 کودتا کرد و صاحب نفت شد. قذافی که از نفت برای مقابله با نفت استفاده کرد و چند دهه بعد، کشته شد و نفت لیبی دوباره به غرب رسید.