روسیه، برنده معاهده کاسپین؟

میز نفت | پس از دو دهه اختلاف‌نظر بر سر تعیین رژیم حقوقی دریای کاسپین به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه دنیا، سرانجام در هفته گذشته، جهانیان شاهد امضای کنوانسیون توسط پنج کشور ساحلی شامل روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و ایران بودیم. بر اساس این توافق مشترک، کاسپین نه یک دریا و نه یک دریاچه خواهد بود.  

پیش از انتشار عمومی نتایج نشست سران پنج کشور ساحلی، بی بی سی در گزارشی اعلام کرد همه کشورهای همسایه از حق مالکیت بر آب‌های سرزمینی خود برخوردار خواهند بود؛ اما تقسیم ذخایر بستر دریا به نشست‌های آینده موکول شده است. روس‌ها از حق حضور نظامی در کاسپین برخوردار شده و راه برای ورود ناتو به این پهنه بزرگ آبی راهبردی بسته شده است.

در سایه توافق اخیر، شرکت‌های روسی می‌توانند برای برداشت از ۵۰ میلیارد بشکه نفت خام و ۸.۴ تریلیون مترمکعب ذخیره گاز طبیعی اکتشاف شده کاسپین اقدام کنند. مسیر ساخت خط لوله ترنس کاسپین برای انتقال گاز ترکمنستان به آذربایجان و اتصال به خط لوله تاناپ نیز هموار گردید. همچنین ایران می‌تواند خوراک پالایشگاه‌های شمالی خود شامل تبریز، تهران و مشهد را آسان‌تر تأمین کند؛ اما ایرانی‌ها در سایه حضور کشتی‌های روسیه در نزدیکی سواحل قرارگرفته‌اند.

این تغییر موضع نشان می‌دهد ایران تا چه میان تحت تأثیر تحریم‌های ایالات‌متحده قرارگرفته است. ایران با پذیرش توافقی که پیش‌تر از آن روی‌گردان بوده، نشان داده تحریم‌های واشنگتن و منافع ناتو تا چه میزان پیوند خورده است.

با تقسیم ذخایر عظیم نفت و گاز کاسپین شاهد کسب ثروت و ذخایر هیدروکربوری بیشتری برای همسایگان کاسپین خواهیم بود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی، این دریا دارای چهار همسایه جدید شد که همگی از جمهوری‌های تأسیس‌شده بودند. برای تقسیم دریا نیز بر اساس اصول بین‌المللی از خط میانه استفاده شد.

پس از فروپاشی شوروی، شرایط جدید نیازمند مقررات جدیدی بود. در آن زمان این پرسش پدید آمد که کاسپین را باید یک دریا و یا یک دریاچه دانست؟ اگر کاسپین به‌عنوان یک دریا در نظر گرفته می‌شد، باید قوانین دریانوردی بین‌المللی به‌ویژه قانون دریای سازمان ملل در مورد آن اعمال می‌شد؛ اما اگر کاسپین را یک دریاچه بدانیم، باید آن را به‌صورت مساوی میان هر پنج همسایه تقسیم کرد.

از زمان استقلال جمهوری‌های تازه تأسیس، اختلاف‌نظر بر سر دریا و یا دریاچه بودن کاسپین وجود داشته است. این موضوع بر چند مسئله دیگر نظیر اکتشاف ذخایر نفت و گاز در میدان‌ها، آزادی دسترسی، حق نصب سکو در خارج از آب‌های سرزمینی، چگونگی ماهیگیری و مدیریت آلودگی‌های دریایی تأثیر دارد.
در گزارش دورنمای جهانی انرژی سال ۲۰۱۷ آژانس بین‌المللی انرژی نتیجه‌گیری شده که منابع انرژی فراساحلی، دارای آینده درخشانی خواهد بود. هم‌اکنون ۲۵ درصد نفت دنیا از میدان‌ها فراساحلی برداشت می‌گردد. امکان تولید انرژی‌های تجدید پذیر دریایی را نیز باید در معادلات آینده در نظر گرفت.

تاکنون ۵۰ میلیارد بشکه نفت و ۸.۴ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی در بستر کاسپین کشف‌شده است. این ذخایر گازی بیش از ذخایر کشف‌شده ایالات‌متحده است. با توافق اخیر راه برای ساخت خط لوله ترنس کاسپین هموار شده است. بدین ترتیب راه برای صدور گاز عشق‌آباد به اروپا و پایان دادن به بن‌بست کنونی جغرافیایی این کشور هموارشده است. همچنین افزایش رقابتی شدن تجارت گاز در قاره اروپا و کاهش سلطه روس‌ها از نتایج ساخت این خط لوله خواهد بود.

تاکنون جزییات معاهده تعیین رژیم حقوقی کاسپین اعلام‌نشده، اما مشخص است که سهم ایران به دلیل داشتن کمترین میزان سواحل، بسیار کمتر از همسایگانش تعیین شده است. ازنظر منابع انرژی، ایران یک مشتری بالقوه برای ذخایر هیدروکربوری کاسپین است. چراکه پالایشگاه‌های شمال این کشور فاصله کمتری تا کاسپین در مقایسه با میادین جنوب و جنوب غربی دارند.

با خرید منابع انرژی از همسایگان کاسپین ایرانی‌ها می‌توانند نفت و گاز بیشتری صادر کرده و به یک هاب ترانزیتی بین‌المللی نفت و گاز تبدیل شوند. مثلاً با توجه به تمایل ترکمنستان به فروش گاز طبیعی به پاکستان و ترکیه، دولت ایران می‌تواند از موقعیت ژئوپلیتیک و زیرساخت‌های خود برای تسهیل در انتقال گاز موردنیاز اسلام‌آباد و آنکارا بهره‌گیری کند.

فراموش نکنید که اگر پهنه آبی دریای کاسپین به‌صورت مشاع اعلام شود، همه کشورهای ساحلی می‌توانند از آب‌های فراتر از محدوده سرزمینی خود استفاده کنند. در عمل این توافق باعث می‌شود تا روس‌ها در همه دریا حاضر شوند. بدین ترتیب ناتو نمی‌تواند در کاسپین حضور یابد. در کنوانسیون امضا شده فقط پنج کشور همسایه می‌توانند در کاسپین حضور نظامی داشته باشند.

روس‌ها در سال‌های اخیر از شناورهای خود در آب‌های کاسپین برای حمله به مواضع تروریست‌های سوریه استفاده کرده‌اند. لذا این راهبرد می‌تواند تهدیدی امنیتی برای ایران به شمار رود.

در مورد آنچه ایران در برابر تغییر مواضع سرسختانه پیشین خود دریافت کرده، پرسش‌ها و ابهام‌های زیادی وجود دارد؛ اما مهم‌ترین عامل تأثیرگذار را باید تحریم‌های اخیر رهبران واشنگتن دانست.

به نظر می‌رسد ایران به دلیل فشارهای بین‌المللی وادار شده تا اجازه تردد ناوهای روسیه در مرزهای خود را بدهد و علاوه بر این، ناتو از معادلات راهبردی کاسپین خارج شده و راه برای توسعه اکتشاف و تولید از ذخایر کاسپین توسط شرکت‌ها و دولت‌های غیرعربی هموار گردیده است. بدین ترتیب باید این سؤال پرسیده شود که برنده واقعی تحریم‌های اخیر ایران چه کشوری خواهد بود؟


نویسنده: الگو اوکوموس
منبع: Oilprice
مترجم: امیرمحمد سالاری

شنبه ۱۰ شهريور ۱۳۹۷ ساعت ۱۱:۴۷