حالا یک هاب قدرتمند

میز نفت | کشور آذربایجان از یک موقعیت جغرافیایی خاص برخوردار است که فرصت‌ها و چالش‌هایی را برای این کشور پدید آورده است. در ماه‌های اخیر، دولت‌های همسایه دریای کاسپین به دستاوردهای بزرگی برای تعیین تکلیف رژیم حقوقی این دریا دست یافته‌اند. این شرایط در کنار رویدادهای آسیای میانه، تغییر راهبردهای اقتصادی ازبکستان در برابر همسایگان و بهبود روابط تاشکند با دولت‌های باکو، آنکارا و تفلیس، چشم‌انداز فراروی آذربایجان را دگرگون کرده است.

در روز 28 می سال 2018 میلادی، مردم آذربایجان یک صدمین سالروز تأسیس جمهوری دموکراتیک آذربایجان را جشن می‌گیرند. این جمهوری باوجود دارا بودن عمر کم، در آوریل سال 1920 میلادی توسط بلشویک‌ها اشغال گردید. و آذری‌ها برای استقلال و انسجام مرزهای خود تلاش‌های زیادی انجام دادند.

چندی پیش، رهبران مسکو اعلام کردند که هرگونه توافق بر سر تقسیم کاسپین باید با حضور همه کشورهای همسایه انجام گیرد. اگر این پنج کشور بر سر ماهیت کاسپین به‌عنوان یک دریاچه و یا دریا به توافق برسند، راه برای تقسیم ذخایر نفت و گاز طبیعی قرار گرفته در بستر آن میان همسایه‌ها هموار خواهد شد.

اگر کاسپین یک دریاچه باشد، منابع آن باید به‌صورت مساوی میان کشورهای روسیه، آذربایجان، قزاقستان، ایران و ترکمنستان تقسیم شود. اما با تعیین آن به‌عنوان یک دریا، هر کشور تنها می‌تواند در محدوده آب‌های سرزمینی خود به استخراج ذخایر و بهره‌برداری از ذخایر کاسپین بپردازد.

آذربایجان در کنار دولت‌های ترکمنستان و قزاقستان، کاسپین را به‌عنوان یک دریا می‌شناسد. ایرانی‌ها با اشاره به توافق سال‌ها پیش خود با اتحاد جماهیر شوروی ادعا می‌کنند کاسپین، یک دریا است. در این میان، روس‌ها رویکرد متفاوتی دارند.

وزارت خارجه روسیه اعلام نموده کاسپین یک دریاچه است، اما صنعت قدرتمند نفت و گاز طبیعی ترجیح می‌دهد کاسپین به‌عنوان یک دریا شناخته شود. چراکه در این صورت، فرصت‌های اکتشاف نفت و گاز طبیعی در آن افزایش چشمگیری خواهد یافت.

اگر دولت‌های همسایه کاسپین، قرارداد شناسایی آن به‌عنوان یک دریا را منعقد کنند، یک دستاورد بزرگ برای باکو خواهد بود. چراکه رهبران آذربایجان می‌توانند با شرکای بین‌المللی به‌سرعت مراحل مقدماتی ساخت خط لوله ترنس کاسپین و امکان‌سنجی آن را انجام دهند. ایده ساخت این خط لوله برای انتقال گاز طبیعی ترکمنستان به آذربایجان و بازارهای اروپایی از سال‌ها پیش مطرح بوده است. با ساخت این پروژه، ترکمنستان نیازی به استفاده از مسیر روسیه برای صدور گاز به اروپا نخواهد داشت. به هر ترتیب، شفافیت مسائل دریای کاسپین به رهبران کشورهای این منطقه اجازه خواهد داد تا اولویت‌های سیاسی و اقتصادی خود را تعیین کنند.
 
 
*تولیدکننده بزرگ نفت و گاز در قلب آسیای میانه
تولید و صادرات نفت و گاز طبیعی، قلب اقتصاد کشور آذربایجان محسوب می‌شود. این کشور، یکی از پنج کشور ساحلی دریای کاسپین بوده و مهم‌ترین مسیر صادرات نفت و گاز به اروپا را در اختیار دارد.

آذربایجان یکی از قدیمی‌ترین تولیدکنندگان نفت در دنیا بوده و در سال‌های اخیر به یکی از تأمین‌کنندگان مهم نفت و گاز برای کشورهای قاره سبز تبدیل شده است. اگرچه این کشور یک تولیدکننده قدیمی بوده، اما اهمیت آذربایجان به‌عنوان یک عرضه‌کننده گاز طبیعی با توسعه میادین و زیرساخت‌های صادرات آن، افزایش چشمگیری یافته است. هرچند اختلاف‌های مرزی میان ایران و آذربایجان در مورد خط مرزی و منابع بستر دریای کاسپین، موجب ایجاد شرایط عدم اطمینان شده است.

67 درصد انرژی مصرفی آذربایجان را گاز طبیعی تشکیل می‌دهد. 31 درصد انرژی مصرفی این کشور نیز نفت بوده و انرژی برقابی و سایر منابع، سهم اندکی دارند.

آذربایجان سال‌هاست که یک صادرکننده خالص انرژی محسوب می‌شود. این کشور دارای قرارداد سوآپ گاز طبیعی با ایران به میزانی اندک بوده و در عوض گاز ارسالی به ایران، روانه منطقه خودمختار نخجوان می‌شود که فاقد ارتباط با خاک آذربایجان است. در سه سال اخیر و با کاهش دور از انتظار قیمت نفت در بازارهای جهانی، اقتصاد این کشور با چالش‌های مختلفی روبرو شده است.

نخستین میدان فراساحلی دنیا با نام نفت داشلاری در آب‌های ساحلی دریای کاسپین این کشور قرار دارد و تکمیل چاه آن در سال 1951 میلادی پایان یافت. نکته شایان توجه این است که تولید از این میدان، همچنان ادامه دارد. مهم‌ترین سازندهای هیدروکربوری آذربایجان در آب‌های دریای کاسپین و به‌ویژه در میادین آذری- شیراگ- گونشلی قرار دارد. در سال‌های اخیر 75 درصد تولید نفت آذربایجان از این سه میدان بوده است.
 
*ساختار صنعت نفت
شرکت دولتی سوکار، در همه بخش‌های صنعت نفت آذربایجان حضور دارد. 20 درصد نفت تولیدی در اختیار سوکار بوده و بقیه توسط شرکت‌های بین‌المللی انجام می‌شود.

شرکت سوکار، مسئولیت جذب سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و مذاکره با شرکت‌های بین‌المللی در حوزه‌های اکتشاف، تولید و اجرای خطوط لوله را نیز بر عهده دارد. قراردادهای نفتی بالادستی این کشور بر اساس الگوی مشارکت در تولید است.

شرکت سوکار دارای دو پالایشگاه بوده و مسئولیت خطوط لوله و واردات و صادرات نفت و گاز را نیز بر عهده دارد. همچنین شرکت سوکار تریدینگ که در سال 2008 میلادی تأسیس شده، مسئولیت بازاریابی نفت آذربایجان را بر عهده دارد. بخش اعظم نفت تولیدی میدان‌های آذربایجان، نفت سبک تا متوسط و شیرین است. اکثر نفت تولید شده از طریق خط لوله باکو-تفلیس- جیحان صادر می‌شود. درجه API نفت این خط لوله ۳۶.۸ و گوگرد آن ۰.۱۵ درصد اعلام شده است.‏‎

بخش کمی از نفت سایر میدان‌ها نیز از طریق خط لوله شمالی روانه روسیه و یا از طریق خط لوله باکو- سوپسا صادر می‌شود. این محموله‌ها با نفت روسیه، مخلوط شده و با عنوان نفت اورال به فروش می‌رسد. کیفیت این نفت تغییراتی دارد، اما در بازار با نام نفت ترش و متوسط اورال شناخته می‌شود.
با راه‌اندازی خط لوله باکو- تفلیس- جیحان، صنعت نفت آذربایجان دگرگون شد. این کشور به دلیل عدم دسترسی به آب‌های آزاد و قرار گرفتن در بن‌بست جغرافیایی، از دیرباز با موانع مختلفی برای صدور نفت خود روبرو بوده است. بدین ترتیب با راه‌اندازی این خط لوله کلیدی، آنان حضور خود در بازار جهانی تجارت نفت را تثبیت کردند.

شرکت سوکار در نظر دارد تا یک مجتمع پالایشگاهی جدید نفت و گاز طبیعی و تولید محصولات پالایشی را جایگزین تأسیسات قدیمی کند. این مجتمع فرآورشی نفت، گاز و پتروشیمی هم‌اکنون در مرحله طراحی قرار دهد. این پروژه، فازهای مختلفی دارد و پس از راه‌اندازی در سال 2030 میلادی، از مجموع ظرفیت پالایش 170000 بشکه در روز برخوردار خواهد بود.
 
*گام‌های بلند در توسعه گاز طبیعی
با راه‌اندازی طرح توسعه میدان شاه دنیز در سال 2016 میلادی، آذربایجان به یک صادرکننده خالص گاز طبیعی تبدیل شده است. ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی این کشور در ابتدای سال 2016 میلادی، 35 تریلیون فوت مکعب اعلام شده است. اکثر این ذخایر در میدان شاه دنیز قرار دارد.
بدین ترتیب اهمیت این کشور به‌عنوان یک تولیدکننده و صادرکننده کلیدی گاز طبیعی افزایش یافته است.
 
*اکتشاف و تولید
میدان شاه دنیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین میادین گاز و میعانات دنیا در سال 1999 میلادی کشف شد. در سال 2015 میلادی، درمجموع 350 میلیارد فوت مکعب گاز در روز از این میدان استخراج شده است. فاز نخست میدان شاه دنیز در سال 2006 میلادی، راه‌اندازی شد و فاز دوم این طرح در سال 2018 میلادی، عملیاتی خواهد شد. پیش‌بینی می‌شود در فاز دوم سالانه 565 میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی تولید شود.
 
*صادرات گاز طبیعی
پس از راه‌اندازی فاز دوم میدان گاز و میعانات شاه دنیز تا پایان دهه کنونی میلادی، صادرات گاز آذربایجان دو برابر خواهد شد. صادرات گاز طبیعی آذربایجان در سال 2014 میلادی 240 میلیارد فوت مکعب بوده است. بخش اعظم گاز آذربایجان از طریق گرجستان و خط لوله قفقاز جنوبی روانه ترکیه می‌شود. بخش اعظم این خط لوله در کنار خط لوله تفتی باکو-تفلیس- جیحان قرار دارد.
بخشی از گاز ارسالی به ترکیه به یونان نیز منتقل می‌شود. بر اساس قرارداد ترانزیت کنونی، امکان صادرات مستقیم گاز آذربایجان به اروپا از طریق زیرساخت‌های کنونی وجود دارد. استفاده از گاز طبیعی برای افزایش ضریب بازیافت از میدان‌های نفتی این کشور نیز در دستور کار رهبران باکو قرار دارد.
 
*دورنمای امیدبخش آینده
شوکت میرزایوف، رئیس‌جمهور جدید ازبکستان به‌سرعت به‌سوی بهبود روابط کشورش با دولت‌های آسیای میانه گام برداشته است. همچنین رهبران این جمهوری تلاش دارند تا روابط دوجانبه خود با روسیه، چین و ایران را بهبود بخشند. دولت‌های آسیای میانه می‌توانند با همکاری همسایگان جنوب قفقاز که آن‌ها نیز جمهوری‌های استقلال‌یافته اتحاد جماهیر شوروی هستند، یک اتحاد جدید و قدرتمند در برابر هژمونی دولت‌های آمریکا، اروپا و یا آسیا بردارند.

در سند راهبردهای امنیت ملی ایالات‌متحده آمریکا می‌خوانیم: ما خواهان توسعه روابط با دولت‌های آسیای میانه خواهان رویارویی با قدرت های رقیب هستیم. این کشورها نباید به بهشت امن گروه‌های جهادی تبدیل شوند و اجرای اصلاحات در این کشورها باید در اولویت قرار گیرد.

در بخش دیگری از این گزارش آمده است: آذربایجان و همسایگانش باید معتقدند صلح، امنیت و توسعه نیازمند دولت‌های قدرتمند و مستقلی است که به شهروندانشان احترام می‌گذارند و برای توسعه صلح پیشگام هستند.

از سوی دیگر، چینی‌ها از این منطقه به‌عنوان بخشی از کریدور آسیایی شرق به غرب یاد می‌کنند که پروژه راه ابریشم جدید از آن عبور می‌کند. رهبران پکن با سرمایه‌گذاری هنگفت در زیرساخت‌های اوراسیا، روابط خود را با رهبران این منطقه بهبود داده‌اند. آذربایجان با دو چالش راهبردی روبرو است که به هم مرتبط هستند: نخست اینکه آن‌ها با ارمنستان بر سر ناگورنو قره‌باغ از سال 1988 میلادی اختلاف دارند. در سال 2016 میلادی دو کشور تا آستانه یک رویارویی نظامی پیش رفتند.

آذربایجان را باید پل میان آسیا و اروپا دانست. این کشور برای نقش‌آفرینی کاراتر اقتصادی نیازمند آزادسازی تجاری و بهبود فضای کسب‌وکار بیشتر است.
اما همه کارشناسان بر این نکته اتفاق‌نظر دارند که آذربایجان به‌عنوان هاب انرژی اوراسیا، چشم‌اندازهای امیدبخشی در برابر خود دارد.
 
نویسنده: جیمز دورسو
منبع: Oilprice
مترجم: محسن داوری

چهارشنبه ۵ ارديبهشت ۱۳۹۷ ساعت ۱۲:۴۷