دغدغه‌های نفت‌خیز ایران و خاورمیانه
چالش خام‌فروشی نفت و سرمایه‌گذاری
میز نفت - خام‌فروشی نفت یا سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی همواره یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های کشورهای نفت‌خیز، به ویژه در خاورمیانه بوده و ایران نیز به عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ نفت و گاز، با این چالش مواجه است.
به گزارش میز نفت ، منابع نفت و گاز از مهم‌ترین ارکان اقتصادی کشورهای خاورمیانه، از جمله ایران به شمار می‌روند. این کشورها معمولا در دو مسیر اصلی خام‌فروشی نفت و گاز یا سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی مانند پالایش و پتروشیمی گام برمی‌دارند. این در حالی بوده که انتخاب هر یک از این مسیرها تاثیرات عمیقی بر ساختار اقتصاد و اشتغال این کشورها دارد.
خام‌فروشی به دلیل حاشیه سود بالای استخراج نفت و هزینه‌های پایین آن، از گذشته مورد توجه کشورهای نفت‌خیز بوده است. با این حال صنایع پایین‌دستی به دلیل ایجاد ارزش‌افزوده بیشتر، ایجاد اشتغال و کاهش وابستگی به واردات، برای رشد بلندمدت اقتصادی توصیه می‌شوند.
کشورهای خاورمیانه با داشتن ۵۵ درصد ذخایر نفت و ۴۰ درصد ذخایر گاز جهان، بازیگران اصلی این صنعت به شمار می‌روند. با این حال، تمرکز بیشتر آن‌ها بر خام‌فروشی بوده و بر اساس آمار سال ۲۰۲۳، صادرات نفت خام خاورمیانه به ۱۷.۲۳۶ میلیون بشکه در روز رسیده که عربستان با ۶.۶۶ میلیون بشکه در روز در رتبه اول قرار دارد. ایران نیز با صادرات ۱.۳ میلیون بشکه در روز، در رتبه پنجم قرار گرفته است.
خام‌فروشی نفت به دلیل هزینه استخراج پایین (۷ تا ۱۲ دلار برای هر بشکه در خلیج فارس)، حاشیه سود بالایی دارد. هزینه استخراج نفت ایران حدود ۱۰ دلار به ازای هر بشکه است، در حالی که قیمت فروش آن به طور میانگین بین ۶۰ تا ۹۰ دلار متغیر خواهد بود.
خام‌فروشی نفت حاشیه سود بالایی را به همراه دارد، زیرا هزینه استخراج پایین در برابر قیمت جهانی نفت قرار می‌گیرد. این مسیر نیاز به سرمایه‌گذاری کمتری داشته و زیرساخت‌های ساده‌تری برای استخراج و صادرات نفت خام مورد نیاز خواهد بود. همچنین مدیریت و کنترل بازار نفت خام به مراتب آسان‌تر از بازار فرآورده‌های نفتی است.
با این حال خام‌فروشی نفت به نوسانات قیمت جهانی نفت وابسته بوده و کاهش قیمت نفت می‌تواند درآمدهای دولت را به شدت کاهش دهد. تداوم خام‌فروشی، اقتصاد کشور را به نفت وابسته نگه می‌دارد و بیماری هلندی را تشدید می‌کند. همچنین، صادرات نفت خام برخلاف صنایع پایین‌دستی، ارزش‌افزوده بیشتری برای کشور ایجاد نمی‌کند.
سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی مانند پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها به دلیل تولید محصولات نهایی با ارزش‌افزوده بیشتر و امکان صادرات آن‌ها، برای رشد اقتصادی بسیار مفید است. با این‌حال، این مسیر نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین و مدیریت پیچیده‌تری دارد.
سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی، ایجاد اشتغال پایدار را به همراه دارد و فرصت‌های شغلی بیشتری نسبت به صنایع بالادستی فراهم می‌کند. همچنین، این مسیر وابستگی به نفت خام را کاهش داده و تولید و صادرات فرآورده‌های متنوع و ارزشمندتر را ممکن می‌سازد. از طرفی، تحریم نفت خام سخت‌تر از تحریم فرآورده‌های متنوع نفتی بوده و تقویت صنایع پایین‌دستی منجر به رشد فناوری و نوآوری می‌شود.
با این حال هزینه بالای سرمایه‌گذاری در ساخت پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی نیاز به منابع مالی کلان و فناوری پیچیده دارد. نوسانات قیمت خوراک نیز هزینه خوراک مانند نفت خام و گاز طبیعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و بر حاشیه سود محصولات تاثیر می‌گذارد. رقابت در بازارهای بین‌المللی برای فروش محصولات پالایشگاهی و پتروشیمی نیز به شدت افزایش یافته است.
در سال‌های اخیر، کشورهای خاورمیانه مانند عربستان و امارات با افزایش ۳۳ درصدی ظرفیت پالایشگاهی در ۱۰ سال گذشته، مسیر توسعه صنایع پایین‌دستی را پیش گرفته‌اند. ایران نیز در حال توسعه پالایشگاه‌های جدیدی مانند پالایشگاه‌های اصفهان، آبادان و تبریز است. این سرمایه‌گذاری‌ها در مجموع به ۴۸ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارند.
درآمد حاصل از محصولات صادراتی پتروشیمی ایران مانند متانول، اوره و پلی‌اتیلن سنگین نیز روند صعودی داشت. به عنوان مثال، درآمد از ۴ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۳ به ۵.۱۶ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۲ رسیده است.
بسیاری از کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که یک استراتژی متعادل از هر دو مسیر (خام‌فروشی و سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی) بهترین گزینه خواهد بود. برای ایران، این رویکرد نیز مناسب به نظر می‌رسد. صادرات نفت خام همچنان می‌تواند به کسب درآمدهای کوتاه‌مدت کمک کند اما در بلندمدت، سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی به ویژه پتروشیمی‌ها، به دلیل کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و افزایش اشتغال، بسیار منطقی‌تر است.
تنوع در محصولات صادراتی و توجه بیشتر به صنایع پتروشیمی و تولید محصولاتی با ارزش‌افزوده بالاتر می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند. همچنین، افزایش ظرفیت پالایشگاه‌ها با تکمیل پروژه‌های پالایشی و پتروپالایشی، امکان صادرات محصولات پالایش‌شده را افزایش می‌دهد. سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و به کارگیری فناوری‌های پیشرفته در تولید محصولات پتروشیمیایی باکیفیت‌تر و با ارزش بیشتر نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. اصلاح مدیریت اقتصادی از طریق کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و مدیریت بهتر درآمدهای صادراتی و تشکیل صندوق‌های ذخیره ارزی، می‌تواند به پایداری اقتصادی کمک کند.
در نتیجه استفاده از منابع نفتی در کشورهای خاورمیانه، از جمله ایران، نیازمند اتخاذ یک استراتژی مناسب است. خام‌فروشی سودهای کوتاه‌مدت اما ناپایداری دارد، در حالی که توسعه صنایع پایین‌دستی باعث اشتغال، افزایش صادرات محصولات متنوع و مقاومت در برابر تحریم‌ها می‌شود. راه‌حل بهینه، ترکیبی از هر دو مسیر بوده که به افزایش ظرفیت صادرات نفت و توسعه تدریجی ظرفیت‌های پالایشگاهی و پتروشیمی کمک می‌کند.
نمودار بالا روند رشد درآمد صادرات محصولات پتروشیمی ایران از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد. همان طور که مشخص است، درآمد صادراتی این محصولات به‌صورت پیوسته و با شیب ملایم در حال افزایش بوده که نشان‌دهنده تقاضای پایدار جهانی و توانایی ایران در حفظ سهم بازار این محصولات است.
منبع : اقتصاد معاصر
خام‌فروشی به دلیل حاشیه سود بالای استخراج نفت و هزینه‌های پایین آن، از گذشته مورد توجه کشورهای نفت‌خیز بوده است. با این حال صنایع پایین‌دستی به دلیل ایجاد ارزش‌افزوده بیشتر، ایجاد اشتغال و کاهش وابستگی به واردات، برای رشد بلندمدت اقتصادی توصیه می‌شوند.
ظرفیت‌های تولید و صادرات خاورمیانه
کشورهای خاورمیانه با داشتن ۵۵ درصد ذخایر نفت و ۴۰ درصد ذخایر گاز جهان، بازیگران اصلی این صنعت به شمار می‌روند. با این حال، تمرکز بیشتر آن‌ها بر خام‌فروشی بوده و بر اساس آمار سال ۲۰۲۳، صادرات نفت خام خاورمیانه به ۱۷.۲۳۶ میلیون بشکه در روز رسیده که عربستان با ۶.۶۶ میلیون بشکه در روز در رتبه اول قرار دارد. ایران نیز با صادرات ۱.۳ میلیون بشکه در روز، در رتبه پنجم قرار گرفته است.
خام‌فروشی نفت؛ مزایا و معایب
خام‌فروشی نفت به دلیل هزینه استخراج پایین (۷ تا ۱۲ دلار برای هر بشکه در خلیج فارس)، حاشیه سود بالایی دارد. هزینه استخراج نفت ایران حدود ۱۰ دلار به ازای هر بشکه است، در حالی که قیمت فروش آن به طور میانگین بین ۶۰ تا ۹۰ دلار متغیر خواهد بود.
خام‌فروشی نفت حاشیه سود بالایی را به همراه دارد، زیرا هزینه استخراج پایین در برابر قیمت جهانی نفت قرار می‌گیرد. این مسیر نیاز به سرمایه‌گذاری کمتری داشته و زیرساخت‌های ساده‌تری برای استخراج و صادرات نفت خام مورد نیاز خواهد بود. همچنین مدیریت و کنترل بازار نفت خام به مراتب آسان‌تر از بازار فرآورده‌های نفتی است.
با این حال خام‌فروشی نفت به نوسانات قیمت جهانی نفت وابسته بوده و کاهش قیمت نفت می‌تواند درآمدهای دولت را به شدت کاهش دهد. تداوم خام‌فروشی، اقتصاد کشور را به نفت وابسته نگه می‌دارد و بیماری هلندی را تشدید می‌کند. همچنین، صادرات نفت خام برخلاف صنایع پایین‌دستی، ارزش‌افزوده بیشتری برای کشور ایجاد نمی‌کند.
توسعه صنایع پایین‌دستی؛ مزایا و معایب
سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی مانند پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها به دلیل تولید محصولات نهایی با ارزش‌افزوده بیشتر و امکان صادرات آن‌ها، برای رشد اقتصادی بسیار مفید است. با این‌حال، این مسیر نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین و مدیریت پیچیده‌تری دارد.
سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی، ایجاد اشتغال پایدار را به همراه دارد و فرصت‌های شغلی بیشتری نسبت به صنایع بالادستی فراهم می‌کند. همچنین، این مسیر وابستگی به نفت خام را کاهش داده و تولید و صادرات فرآورده‌های متنوع و ارزشمندتر را ممکن می‌سازد. از طرفی، تحریم نفت خام سخت‌تر از تحریم فرآورده‌های متنوع نفتی بوده و تقویت صنایع پایین‌دستی منجر به رشد فناوری و نوآوری می‌شود.
با این حال هزینه بالای سرمایه‌گذاری در ساخت پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی نیاز به منابع مالی کلان و فناوری پیچیده دارد. نوسانات قیمت خوراک نیز هزینه خوراک مانند نفت خام و گاز طبیعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و بر حاشیه سود محصولات تاثیر می‌گذارد. رقابت در بازارهای بین‌المللی برای فروش محصولات پالایشگاهی و پتروشیمی نیز به شدت افزایش یافته است.
بررسی عملکرد ایران در توسعه صنایع پایین‌دستی
در سال‌های اخیر، کشورهای خاورمیانه مانند عربستان و امارات با افزایش ۳۳ درصدی ظرفیت پالایشگاهی در ۱۰ سال گذشته، مسیر توسعه صنایع پایین‌دستی را پیش گرفته‌اند. ایران نیز در حال توسعه پالایشگاه‌های جدیدی مانند پالایشگاه‌های اصفهان، آبادان و تبریز است. این سرمایه‌گذاری‌ها در مجموع به ۴۸ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارند.
درآمد حاصل از محصولات صادراتی پتروشیمی ایران مانند متانول، اوره و پلی‌اتیلن سنگین نیز روند صعودی داشت. به عنوان مثال، درآمد از ۴ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۳ به ۵.۱۶ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۲ رسیده است.
تحلیل و پیشنهادها
بسیاری از کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که یک استراتژی متعادل از هر دو مسیر (خام‌فروشی و سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی) بهترین گزینه خواهد بود. برای ایران، این رویکرد نیز مناسب به نظر می‌رسد. صادرات نفت خام همچنان می‌تواند به کسب درآمدهای کوتاه‌مدت کمک کند اما در بلندمدت، سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی به ویژه پتروشیمی‌ها، به دلیل کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و افزایش اشتغال، بسیار منطقی‌تر است.
تنوع در محصولات صادراتی و توجه بیشتر به صنایع پتروشیمی و تولید محصولاتی با ارزش‌افزوده بالاتر می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند. همچنین، افزایش ظرفیت پالایشگاه‌ها با تکمیل پروژه‌های پالایشی و پتروپالایشی، امکان صادرات محصولات پالایش‌شده را افزایش می‌دهد. سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و به کارگیری فناوری‌های پیشرفته در تولید محصولات پتروشیمیایی باکیفیت‌تر و با ارزش بیشتر نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. اصلاح مدیریت اقتصادی از طریق کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و مدیریت بهتر درآمدهای صادراتی و تشکیل صندوق‌های ذخیره ارزی، می‌تواند به پایداری اقتصادی کمک کند.
در نتیجه استفاده از منابع نفتی در کشورهای خاورمیانه، از جمله ایران، نیازمند اتخاذ یک استراتژی مناسب است. خام‌فروشی سودهای کوتاه‌مدت اما ناپایداری دارد، در حالی که توسعه صنایع پایین‌دستی باعث اشتغال، افزایش صادرات محصولات متنوع و مقاومت در برابر تحریم‌ها می‌شود. راه‌حل بهینه، ترکیبی از هر دو مسیر بوده که به افزایش ظرفیت صادرات نفت و توسعه تدریجی ظرفیت‌های پالایشگاهی و پتروشیمی کمک می‌کند.
نمودار بالا روند رشد درآمد صادرات محصولات پتروشیمی ایران از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد. همان طور که مشخص است، درآمد صادراتی این محصولات به‌صورت پیوسته و با شیب ملایم در حال افزایش بوده که نشان‌دهنده تقاضای پایدار جهانی و توانایی ایران در حفظ سهم بازار این محصولات است.
منبع : اقتصاد معاصر
يکشنبه ۲۵ آذر ۱۴۰۳ ساعت ۱۱:۵۲
کد مطلب: 39996
