خروج آمریکا شرایط بقای توافقنامه پاریس را پیچیده کرد
عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی خواجه نصیر گفت: با توجه به بلایی که آمریکا بر سر توافقنامه پاریس آورد، یکی از نعمت‌های خدا برای کشور ما است که هنوز این سند را رسمی نکرده‌ایم و در این مورد شورای نگهبان موجب خیر و برکت شده است.
توافقنامه پاریس - عصر نفت
به گزارش ميزنفت ، در تاریخ 12 دسامبر سال 2015 ، نمایندگان 195 کشور جهان پس از سالها تلاش به توافقی در چارچوب پیمان‌نامه سازمان ملل در زمینه تغییرات اقلیمی (UNFCCC) برای مقابله با تغییرات اقلیمی و انتشار گازهای گلخانه‌ای دست یافتند.
متن این توافقنامه پس از مذاکراتی که در بیست و یکمین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد در پاریس صورت گرفت ،تصویب شد و در روز 22 آوریل همان سال در نیویورک طی مراسمی به امضا رسید. هر کشوری که توافقنامه را به رسمیت شناخته است، درجه‌ای از مشارکت ملی را در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای برای خود تعیین می‌کند که در بند سوم پیمان به آن اشاره شده‌است.
میزان مشارکت باید هر پنج سال یکبار به دبیران UNFCCC گزارش شود تا به ثبت برسند. جمهوری اسلامی ایران نیز با امضای این توافقنامه خود را به کاهش 4 الی 12 درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای متعهد کرده است. سال گذشته، این توافقنامه جهت اجرایی شدن به صحن مجلس رفت و مورد تایید قرار گرفت، اما به علت ابهامات موجود توسط شورای نگهبان رد و برای بررسی های بیشتر به مجلس باز گردانده شد. بنابراین، تاکنون این توافقنامه در ایران اجرایی نشده است.
در روز پنجشنبه 1 ژوئن 2017 ، دونالد ترامپ ، رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا، همانطور که در نشست‌های انتخاباتی وعده داده بود خروج این کشور از توافقنامه پاریس را اعلام کرد. این خبر بازتاب گسترده ای در رسانه‌ها و مجامع بین المللی داشت. به همین بهانه با علیرضا بازارگان، به گفتوگو نشستیم.
علیرضا بازارگان در مقطع کارشناسی در رشته مهندسی شیمی در دانشگاه صنعتی شریف تحصیل کرده است. وی در انتهای دوره کارشناسی از کشور خارج شده و بمدت یک ترم بعنوان محقق در دانشگاه صنعتی کایزرسلاترن کارآموزی کرده است. وی بعد از دریافت بورس تحصیلی از شرکت نفتی توتال، برای تحصیل در رشته «مدیریت پروژه در محیط زیست و مهندسی انرژی» عازم فرانسه شد و کارشناسی‌ارشد خود را با نمرات ممتاز از دانشگاه اکول دمین در شهر نانت دریافت کرد.
بازارگان باوجود داشتن پیشنهاد از دانشگاه آکسفورد، دانشگاه علم و فناوری هنگ‌کنگ را برای دوره دکترای خود زیر نظر یکی از پرارجاع‌ترین اساتید دنیا در مهندس شیمی، پروفسور گوردون مک‌کی، انتخاب کرد. وی با دریافت بورس تحقیقاتی دیگری بخشی از تز دکترای خود را در دانشگاه کمبریج انگلستان به انجام رساند و نهایتا در ژانویه سال 2015 موفق به دریافت مدرک دکتری شد و به ایران بازگشت. این عضو بنیاد علمی نخبگان بیش از 40 عنوان مقاله بین‌المللی، ارائه کنفرانس و فصل کتاب نگاشته است. وی دارنده جوایز علمی داخلی و بین‌المللی متعدد است که می‌توان از میان آنها به جایزه بین‌المللی «محقق برتر جوان مدیریت پسماند» در سال 2015 و جایزه شهید کاظمی آشتیانی بنیاد ملی نخبگان اشاره نمود.
وی در حال حاضر عضو هیئت علمی گروه محیط زیست مهندسی عمران در دانشگاه صنعتی خواجه نصیر‌الدین طوسی است و تدریس دروسی مانند «تصفیه آب و فاضلاب» «انرژی های تجدیدپذیر» و «توسعه پایدار» را برعهده دارد.
گفت‌وگوی فارس با بازارگان پیش روی شماست:
فارس: قبل از هر سوالی لطفا خودتان را معرفی کنید؟
بازارگان: بنده علیرضا بازارگان، عضو گروه محیط زیست دانشکده مهندسی عمران در دانشگاه صنعتی خواجه نصیر الدین طوسی هستم. حدود دو سال پیش، بعد از سالها زندگی در خارج از کشور، به ایران آمدم و در حال حاضر بعنوان عضو هیات علمی گروه محیط زیست مشغول انجام وظیفه هستم. تدریس درس‌های «توسعه پایدار» و «انرژی‌های تجدیدپذیر» در این دانشکده برعهده بنده است. به همین دلیل است که مسائلی مانند توافق پاریس را بدقت دنبال می‌کنم. اتفاقاً قبل از تصمیم آقای ترامپ، در همین ترمی که گذشت، در کلاس درس توضیحاتی را درمورد توافق پاریس به دانشجویان داده بودم و حتما در امتحانات پایان ترم از این موضوع هم از آنها سوال خواهد شد.
فارس: برای ورود به بحث بفرمایید گازهای گلخانه‌ای چه هستند و چه میکنند؟
بازارگان: بسیاری از گازها آن خاصیتی را دارند که به آنها گاز گلخانه‌ای گفته میشود مثل متان، بخار اب و از همه معروف‌تر دیاکسیدکربن. اینها گازهایی هستند که به نوعی مانع خروج حرارت از جو کره زمین می‌شوند.
فارس: آیا دی اکسید کربن یک آلاینده هوا است؟
بازارگان: بستگی دارد که تعریف شما از آلاینده چه باشد. اگر منظورتان از آلاینده، ماده‌ای است که مثلا سمی باشد یا با استشمام آن انسان دچار مشکلی مانند سرطان یا امراض دیگر بشود، خیر، دی اکسید کربن آلاینده نیست. استشمام این ماده هیچ ضرری ندارد. اما انتشار دی اکسید کربن از آن جهت مهم است که این گاز اثر گلخانه‌ای و گرمایش کره زمین را تشدید می کند. همچنین به دلیل ترکیب دی اکسید کربن با آب و ایجاد اسید کربنیک، این گاز pH دریا را پایین آورده و می تواند آن را اسیدی کند.
فارس: آیا همه گازهای گلخانه‌ای به یک اندازه مضر هستند؟
بازارگان: خیر، گازهای گلخانه ای از قدرت‌های متفاوتی برخوردارند. برای مثال گاز گلخانه‌ای SF6 هزاران برابر دی اکسید کربن اثرات گلخانه‌ای بیشتری دارد. اما سوال اینجاست که چرا راجع به آن بحث نمی‌شود؟ چون میزان انتشار آن مقدار خیلی زیادی نیست. دلیل اینکه در مورد دی اکسید کربن بسیار صبحت به میان می‌آید این است که بشر این گاز را به میزان قابل توجهی تولید می‌کند. یک نمونه بی ضرر از گازهای گلخانه‌ای که می‌توان به آن اشاره کرد بخار آب است که بیشترین اثر گاز گلخانه ای بعلت وجود بخار آب است.
اگر گازهای گلخانه ای وجود نداشتند، کره زمین یخبندان بود و همه از سرما بخود می‌لرزیدیم. این گازها باعث می‌شوند که انرژی دریافت شده از سوی خورشید به مقدار قابل توجهی درون جو زمین باقی بماند و محیط را برای زندگی ما گرم و مطلوب کند. مشکل از آنجایی آغاز میشود که گازهای گلخانه‌ای بیش از حد مورد نیاز حرارت را نگه دارند و درنتیجه، گویی در تابستان به زیر پتو برویم. در این حالت ممکن است این گازها برای ما نامطلوب باشند. اما در حالت کلی، نه تنها این گازها نامطلوب نیستند، بلکه مفید هم هستند.
فارس: آیا نظریه گازهای گلخانه‌ای و اینکه «گاز دیاکسیدکربن منجر به گرم شدن زمین میشود» نظریه‌ای است که همه دانشمندان به آن اعتقاد دارند؟
بازارگان: حقیقت این است که در سال‌های اخیر همه متفق‌النظر هستند که درجه حرارت کره زمین با یک روند بسیار آرام در حال افزایش است. وقتی می‌گوییم درجه حرارت در حال افزایش است، منظور این نیست که بطور ناگهانی زمین ده درجه یا بیست درجه گرمتر میشود. این افزایشی که درمورد آنها صحبت می‌کنیم در حد یک درجه بوده است. چیزی که همگی در مورد آن اتفاق نظر دارند این است که کره زمین طی سال‌های اخیر (بعنوان مثال در 100 سال اخیر) گرم شده است. اما سوال این است که چه چیزی باعث گرم شدن زمین شده است. تئوری‌های مختلفی برای توجیه علت گرم شدن زمین وجود دارد. بعضی از تئوری‌ها بر پایه میزان فعالیت خورشید هستند، یعنی چون فعالیت خورشید افزایش پیدا کرده، کره زمین گرمتر شده است. تئوری‌های دیگر نیز مسائل دیگری را مطرح میکنند. ولی تئوری گازهای گلخانه‌ای از تمام تئوری‌های دیگر مشهورتر است و اکثر دانشمندان آن را قبول دارند.
فارس: چرا دانشمندان نمی‌توانند بر سر تئوری گازهای گلخانه‌ای که دقیقاَ این گازها چه اثری دارند، توافق مطلق داشته باشند ؟
بازارگان: البته شکی در تاثیر گازهای گلخانه‌ای در تئوری نیست. منظور این است که در آزمایشگاه‌ها به روشنی نشان داده شده است که گازی مانند دی اکسید کربن خاصیت گلخانه‌ای دارد. مشکل از جایی آغاز میشود که بخواهیم دنیای بزرگی که خدا خلق کرده است را با عقل ناقص بشری تحلیل کنیم. اقلیم کره زمین چیز بسیار پیچیده‌ای است یا به عبارت دیگر یک سیستم در هم تنیده با پارامترهای بسیار متعدد است. بنابراین پرده‌برداری از این معمای بسیار بزرگ، بطوریکه تمام حقایق را متوجه شویم، به هیچ عنوان ساده نیست. در این پیچیدگی فوق العاده، آسمان، زمین، دریا و غیره همه در بحث اقلیم دخیل هستند. به همین دلیل دانشمندان نمی‌توانند دقیقاَ و بصورت متفق القول بر روی تئوری‌های موجود توافق کنند، گرچه کمابیش اثر گازهای گلخانه‌ای پذیرفته شده است.
فارس: آیا گرم شدن کره زمین و تغییر اقلیم اصلاً یک مشکل جدی است و چرا بعضی‌ها نسبت به آن جدی هستند؟
بازارگان: بزرگترین عامل ترس ما بعنوان انسان از تغییر اقلیم و گرم شدن کره زمین این است که پیش‌بینی دقیق آن کار بسیار دشواری است و در واقع این عدم قطعیت است که ما را بیشتر از همه چیز می‌ترساند. نمی‌توانیم دقیقاَ بفهمیم که چه نقاطی از کره زمین بشدت گرم خواهند شد، یا چه نقاطی تغییر دما نخواهند داشت، یا حتی بعضی از نقاط امکان دارد سردتر هم بشوند. یا تغییر الگوهای آب و هوایی؛ نمی‌توانیم دقیقاَ بگوییم چطور وقوع سیل افزایش می‌یابد، کجا خشکسالی خواهد شد و کجا باران‌های شدید و موسمی خواهد بارید و نهایتاً اقلیمی که به آن عادت کرده‌ایم و شناخته‌ایم دچار چه تغییراتی خواهد شد که ارزیابی این تغییرات کار ساده‌ای نیست. گرچه تلاش‌هایی صورت گرفته و مدلسازی‌های بسیار پیشرفته‌ای انجام شده است، اما باز هم کسی نمی‌تواند با قاطعیت بگوید دقیقاَ چه اتفاقی می‌افتد و بدلیل همین مسئله می‌ترسیم که «از کجا معلوم شرایط آنقدر بد نشود که خدای ناکرده بخشهای زیادی از کره زمین دیگر کلاَ قابل سکونت نباشد»!؟
تصور کنید در بدترین حالت، امکان دارد میلیون‌ها انسان مجبور شوند تغییر مکان بدهند، آب و غذا کم بیاید، کشاورزی از بین برود، مردم از گرسنگی بمیرند یا مجبور شوند از کشوری به کشور دیگر مهاجرت کنند. بعضی از کشورها مانند مالدیو احتمالاَ بطور کلی غرق خواهند شد و زیر آب خواهند رفت. به همین دلیل ارزیابی اینکه چه خواهد شد سخت است. به همین دلیل انسان م‌یترسد. البته امکان دارد آنقدرها هم که ما فکر می‌کنیم مشکل حاد و جدی نباشد، این را هم باید اعتراف کرد. ممکن است این همه ترس، تلاش و زحمت در واقع برای اجتناب از چیزی باشد که خیلی هم خطرناک نیست. ولی همین عدم قطعیت است که ما را به این وا می دارد که به موضوع بطور جدی نگاه کنیم. چون، در روی بد سکه، اگر این اتفاقات ناگوار بیفتد، بشریت دچار مشکلات خیلی جدی خواهد شد. دفع خطر احتمالی شرط عقل است.
فارس: بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای در دنیا چه کشورهایی هستند؟
بازارگان: در حال حاضر، کشور چین بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای در دنیاست و بعد از آن آمریکا قرار دارد. البته باید توجه کنیم که کشور چین تولیدات و جمعیت بسیار زیادی دارد و یک مقدار غیر منصفانه است که بگوییم چین بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای است. بطوریکه اگر میزان تولید دیاکسیدکربن سرانه را ببینید، چین در صدر قرار نمی‌گیرد، بلکه کشورهای خلیج فارس مانند امارات، عربستان، کویت و غیره رتبه بالاتری را در این شاخص کسب می کنند، چرا که جمعیت کمی دارند ولی بشدت گازهای گلخانه‌ای زیادی تولید میکنند. پس باید اینطور بگوییم که اگر به تولید میزان سرانه نگاه کنیم، بزرگترین تولید کنندگان این گازها کشورهای حاشیه خلیج فارس بهمراه آمریکا هستند. آمریکا چه در شاخص تولید کل گازهای گلخانه‌ای و چه در شاخص تولید سرانه این گازها از رتبه بدی برخوردار است.
یک مساله دیگر تولید تاریخی گاز گلخانه‌ای است. به این معنا که کشوری مانند چین فقط در چند دهه اخیر است که گاز گلخانه‌ای قابل توجهی تولید می‌کند، در صورتی که آمریکا و اتحادیه اروپا بیش از 100 سال است که گاز گلخانه‌ای تولید میکنند. پس اگر از منظر انباشتگی گاز گلخانه‌ای نگاه کنیم، گناه کاران اصلی آمریکا و اتحادیه اروپا هستند. از انقلاب صنعتی تا به امروز، اتحادیه اروپا و آمریکا حدودا نیمی از تمام گازهای گلخانه‌ای بشر را تولید کرده اند.
فارس: معاهده پاریس چیست و از چه اهمیتی برخوردار است؟
بازارگان: اینکه گازهای گلخانه‌ای ممکن است منجر به گرم شدن کره زمین بشوند، کشفی نیست که اخیراَ اتفاق افتاده باشد. از صده قبل این موضوع مطرح شده بود. ولی اینکه شما کشورهای دنیا را جمع کنید که بر محدود کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای با هم توافق کنند، کار دشواری‌ست. چراکه این مسئله یک مسئله منطقه‌ای یا درون مرز یک کشور یا یک بخش از دنیا نیست، بلکه کل دنیا را تحت تاثیر قرار می‌دهد. شما خیلی راحت‌تر می‌توانید برای مشکلات محلی راه حل پیدا کنید تا برای مشکلاتی که جهانی هستند. بنابراین برای حل معضل گازهای گلخانه‌ای به یک توافق جهانی نیاز است، زیرا حتی اگر یک یا دو کشور صنعتی به توافق پایبند نباشند، تلاش بقیه کشورها نیز کم اثر خواهد شد. به همین دلیل توافق پاریس که توافقی بین حدود دویست کشور بود، بسیار توافق مهمی است، چون همه توانستند بر سر یک میز بنشینند و با هم کنار بیایند.
فارس: آیا توافقات دیگری برای کنترل گازهای گلخانه‌ای مانند توافق پاریس وجود دارند؟
بازارگان: بله، چند دهه است که کشورهای دنیا تلاش میکنند به توافق‌هایی دست پیدا کنند، که معروف‌ترین آنها «توافق کیوتو» است که متاسفانه با شکست روبرو شد. با وجود اینکه برای توافق‌های دیگری در کوپنهاگ، ژوهانسبورگ و سائوپائولوی برزیل تلاش‌هایی صورت گرفته بود، اما هیچکدام در زمینه تغییراقلیم به جامعیت و اهمیت معاهده پاریس نبودند. شاید بشود اینطور گفت که توافق‌های قبلی بنحوی با دستاوردها و شکست‌هایشان زمینه‌ای را برای توافق پاریس ایجاد کرده بودند که مهمترین و جامع‌ترین توافق تاریخ در زمینه گازهای گلخانه‌ای بود و همچنان هست.
فارس: آیا کشورهایی وجود دارند که عضو توافقنامه پاریس نباشند؟
بازارگان: زمانی‌که در مورد کشورهایی صحبت میشود که عضو توافق پاریس نیستند، اسم دو کشور زیاد مطرح میشود . یکی از آنها سوریه است، که متاسفانه در زمان امضای این توافقنامه درگیر جنگ داخلی شدیدی شد و این فرصت را نداشت و از امکانات کافی برخوردار نبود که بتواند نماینده‌هایی برای امضای این توافقنامه بفرستد یا مطالعات مربوطه را انجام دهند. کشور دیگری که بر سر زبان‌ها ست و در این معاهده عضو نیست نیکاراگوئه است. داستان نیکاراگوئه بسیار جالب است. بنظر می‌رسد که نیکاراگوئه از امضای توافق پاریس اجتناب کرد، نه به این دلیل که اعتقادی به گرم شدن کره زمین نداشت یا احساس می‌کرد که نباید از انتشار گازهای گلخانه ای جلوگیری شود. بلکه برعکس، احساس می‌کرد توافق پاریس به اندازه کافی به این موضوع اهمیت نمی‌دهد و آن طور که باید مجدانه با انتشار گازهای گلخانه‌ای برخورد نمی‌کند. درواقع، از آنجا که نیکاراگوئه احساس می‌کرد بایستی اقدامات بسیار شدیدتر و جدی‌تری برای جلوگیری از گرم شدن کره زمین انجام شود، این توافقنامه را امضا نکرد.
فارس: بعضی کارشناسان معتقدند که توافق‌هایی مانند توافق پاریس زمانی تنظیم شده‌اند که تولید نفت و گاز در اتحادیه اروپا به نقطه پیک رسیده و کشورهای اروپایی در آینده نفت و گاز نخواهند داشت. به همین دلیل بدنبال محدود کردن رشد اقتصادی سایر کشورها با انعقاد چنین توافق‌هایی هستند. خصوصاَ، با توجه به این نکته که این کشورها به سمت انرژی های نو رفته‌اند و تکنولوژی این انرژی ها را در اختیار دارند و سایر کشورها مجبور خواهند بود به بهای گزاف این تکنولوژی ها را بدست بیاورند. نظر شما در این خصوص چیست؟
بازارگان: خیر، بنده با این نظر موافق نیستم. ببینید، توافق‌هایی مانند توافق پاریس چند دهه است که شکل می‌گیرند و بر روی آنها بحث میشود. مهم‌ترینِ آنها، توافق کیوتو است که در سال 19922 صورت گرفت. پس نمی‌توان ادعا کرد که توافق پاریس فقط با ته کشیدن منابع انرژی اروپا ایجاد شده است. مثال نقض دیگر این است که در حال حاضر آلمان یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر ذغال سنگ در جهان است که نوعی سوخت فسیلی محسوب میشود، ولی با این حال، با جدیت با انتشار گازهای گلخانه‌ای مبارزه می‌کند. بنابراین تئوری شما را نمی‌پذیرم. البته یک نکته در حرف شما صحیح است. آن هم که این که اصولا از لحاظ استراتژیک، سرمایه‌گذاری بر روی انرژی های تجدیدپذیر برای اروپا بسیار مطلوب است، در حالی که برای ما آن قدرها هم حیاتی نیست. در واقع ما با ذخایر وافر نفت و گازی که در اختیار داریم، مانند اروپایی‌ها محتاج و در به درِ انرژی‌های تجدیدپذیر نیستیم.
فارس: در ادامه همین بحث به نظر شما کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای چه رابطه‌ای با اقتصاد و رشد اقتصادی دارد؟
این سوال بسیار سوال خوبی ست. در دنیای امروز، بسیاری از صنایع، اگر نگوییم تمام صنایع، و بسیاری از روش‌های تولید انرژی وابسته به سوخت‌های فسیلی مانند نفت و گاز هستند که باعث انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شوند. اگر کشوری مثل ایران، که بزرگترین منابع نفت و گاز دنیا را در اختیار دارد، به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تعهد بدهد، بطور غیر‌مستقیم به استفاده کمتر از منابع نفت و گاز تعهد داده است و در واقع بهره‌برداری از آن نعمت خدادادی و منبعی که می‌تواند موجب رشد اقتصاد کشور شود را به دست خود دچار مشکل می‌کند. البته باید این مطلب را هم اضافه کنیم که ما بعنوان انسان موظف هستیم از کره زمین محافظت کنیم و اگر خدای ناکرده اتفاقی بیفتد که کره زمین آسیب ببیند همگی مسئول خواهیم بود. بنابراین باید دو روی سکه را دید، هم وظیفه‌مان را بعنوان یک انسان در خصوص حفظ محیط زیست انجام دهیم و از سوی دیگر مراقب باشیم مبادا تعهدی بدهیم که رشد اقتصادی ما را دچار مشکل کند و ما را در استفاده از منابعمان با مشکل روبرو کند و به اقتصادمان آسیب وارد کند.
فارس: رییس جمهور آمریکا چند روز پیش اعلام کرد که ایالات متحده از این توافقنامه خارج خواهد شد، آقای ترامپ دقیقاً چه کاری انجام داد و بر سر توافق پاریس چه آمد؟
بازارگان: آقای ترامپ در روز پنجشنبه یکم ژوئن در برابر خبرنگاران بیانه‌ای قرائت کرد و به قول انتخاباتی خود، مبنی بر خروج کلی ایالات متحده از توافق پاریس یا عوض کردن شرایط آن، عمل کرد. او اعلام کرد که ایالات متحده آمریکا از توافق پاریس خارج خواهد شد. این به معنای خروج ضربتی از این توافقنامه نیست، چون دولت قبلی این توافقنامه را امضا کرده بود و درصورتیکه هر کشوری از جمله آمریکا بخواهد از آن خارج شود، بایستی فرایندی را طی کند و احتمالاَ این روند تا سال 2020 بطول خواهد انجامید. اما اهمیت موضوعی را که آقای ترامپ در روز پنجشنبه اعلام کرد این است که دیگر پایبند به آن شرایط عهدنامه و توافق نخواهد بود و در واقع به آن محدودیت‌هایی که برای انتشار گازهای گلخانه‌ای در نظر گرفته می‌شد پایبند نیست. آمریکا کار خودش را خواهد کرد و عملاَ به مواردی که تعهد داده بود عمل نخواهند کرد. بنابراین، درست است که خروج رسمی و قانونی از توافقنامه پاریس چندین سال طول می‌کشد، اما در عمل از همین امروز اقداماتی را که بایستی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای انجام می‌گرفت، صورت نخواهد پذیرفت.
فارس: واکنش کشورهای مختلف به این تصمیم ایالات متحده چه بوده است؟
بازارگان: صدای اکثر کشورها، حتی کسانی که با آمریکا هم‌پیمان هستند، در آمده است. از نخست وزیر اسکاتلند تا صدراعظم آلمان همگی این اقدام آقای ترامپ و در واقع کشور آمریکا را محکوم کرده اند. بعضی آن را غیر‌مسئولانه خطاب کردند و بعضی این روز را یک روز غم انگیز برای جهان قلمداد کردند. عده‌ای کار آقای ترامپ را بسیار خودسرانه و خودخواهانه برشمردند، بعضی‌ها ایشان را جاهل نامیدند و در واقع عبارت‌هایی که ما کمتر در دنیای سیاست شاهد آن هستیم که هم‌پیمانان و سران کشورها به سران کشورهای دیگر باچنین لحنی سخن بگویند و این چنین بالاتفاق موضع انتقادی نسبت به امریکا گرفته باشند. بنده در اخبار ندیده ام تا به امروز هیچ کشوری از این اقدام آقای ترامپ و ایالات متحده دفاع کرده باشد.
جالب‌ترین نکته این است که کشورهایی مثل چین، هند و روسیه و کشورهایی که در گذشته با توافق‌هایی از این دست خیلی همسو نبودند، هنوز به توافق پاریس پایبند هستند. مگر این که تصمیم آنها در آینده عوض شود. اما آمریکا که در گذشته نیز دنیا را دچار مشکلاتی در این زمینه کرده بود، مثلاَ توافق کپنهاگ بعلت عدم تعهد مناسب و مشارکت صحیح آمریکا دچار مشکل شد، بار دیگر ضربه‌ای جدی به یک توافق بین‌المللی محیط زیستی زده است.
فارس: آیا میشود گفت یک بدعهدی آشکار از سوی آمریکا است؟
بازارگان: قطعاً همینطور است. وقتی نزدیک به دویست کشور دنیا دور هم جمع می‌شوند و توافق میکنند خیلی غافلگیر کننده و عجیب است که آمریکا بعنوان یکی از بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای جهان، زیر همه چیز بزند و از توافقنامه خارج شود. این قطعاَ یک نوع بدعهدی محسوب میشود. ولی آمریکا بعنوان قوی‌ترین کشور و بزرگترین اقتصاد دنیا مثل قوی‌ترین بچه در حیاط مدرسه است که هر کاری بخواهد بکند و هر کسی را بخواهد کتک بزند، بچه های دیگه شاید بتوانند بطور لفظی با او مقابله کنند، اما به هر حال قلدر مدرسه است و هرکاری دلش بخواهد می‌کند. البته جالب است بدانید درون آمریکا جنبشی از مردم عادی و دانشمندان و حتی شهردارها و سیاست مداران ایجاد شده است که می گویند علی رغم تصمیم رسمی کشورشان، آن ها همچنان به توافق پاریس پایبند خواهند بود و هر کاری از دستشان بر بیاید برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای انجام خواهند داد.
فارس: از این به بعد چه اتفاقی برای توافق پاریس می‌افتد؟
بازارگان: با توجه به اینکه آمریکا می‌خواهد از این توافق خارج شود، ضربه‌ای جدی به این توافق وارد شده است. گرچه اتحادیه اروپا طی سال‌های گذشته بسیار مسئولیت پذیرانه رفتار کرده و تلاش کرده است انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهد، اما وقتی یکی از بزرگترین تولید کنندگان گازهای گلخانه‌ای خود را از این توافق بیرون بکشد، کلیت این توافق به نوعی، تاکید می‌کنم، به نوعی زیر سوال میرود. چین، روسیه، اتحادیه اروپا، ژاپن و غیره می‌توانند تلاش کنند که این توافقنامه را نجات دهند، ولی باید اعتراف کنیم مثل این است که یک جلسه صنفی برگزار کنیم اما یکی از دانه درشت‌های آن صنف به جلسه نیاید. عملاَ وقتی یکی از بزرگترین اعضا صنف حاضر نباشد و تصمیم جمع را قبول نکند، هر تصمیمی در آن جلسه گرفته شود ابتر خواهد بود. بنابراین باید منتظر شد و دید که در ماه‌ها و شاید سال‌های آینده چه اتفاقی می‌افتد. اما شک نکنید که ضربه‌ای بسیار سنگین به توافق پاریس وارد شده است. اگرچه ممکن است این ضربه مهلک نباشد.
فارس: فکر می‌کنید چرا آقای ترامپ تصمیم گرفت ایالات متحده آمریکا را از این توافق خارج کند؟
بازارگان: این سوال بسیار سوال خوبی است، چون متاسفانه در بسیاری از گزارش‌هایی که می‌بینیم به این نکته اشاره نمی‌شود که اصلاَ چرا آقای ترامپ این تصمیم را گرفت. ما نباید تصور کنیم که ایشان یک آدم غیر منطقی یا جاهلی ست، بلکه حتماَ دلیلی پشت این تصمیم نهفته است. این دلیل تا حدودی برای بنده واضح است.
اگر کشوری مثل آمریکا که سوخت فسیلی بسیار زیادی مصرف می‌کند، بیاید و تعهد بدهد که انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش بدهد، چه اتفاقی میفتد؟ طبیعتاَ، برای تامین انرژی مورد نیاز صنایع خود دچار مشکل میشود، طبیعتاَ رشد اقتصادی کاهش میابد، طبیعتاً درکشوری مثل آمریکا که منابع زغال سنگ قابل توجهی دارد بسیاری از معدنچیان و مالکان معادن زغال سنگ و همچنین صاحبان حق بهره برداری از نفت و گاز دچار مشکل می‌شوند. بنابراین، در واقع، آقای ترامپ یک تصمیم خودخواهانه بنفع آمریکا، البته در کوتاه مدت، گرفته است که از رشد اقتصادی آمریکا در کوتاه مدت جلوگیری نشود، چرا که بنا بر توافق پاریس، آمریکا ملزم بود تا سال 2050 بیش از یک چهارم انتشار گازهای گلخانه خود را کاهش دهد و آقای ترامپ نمی‌خواست این بار بر دوش صنایع این کشور قرار بگیرد و آنها مجبور باشند از منابع گرانتر انرژی استفاده کنند و در نهایتاَ صنایع دچار اختلال شوند. به همین دلیل یک تصمیم خودخواهانه بنفع اقتصاد کشورش گرفت و آسیبی به کل جامعه جهانی زد.
فارس: آیا ایران توافق پاریس را به طور کامل امضا کرده و جزئی از این توافق است؟
بازارگان: بله، در نشستی که در پاریس برگزار شد جمهوری اسلامی ایران هم این توافقنامه را امضا کرده است. اما ساز و کار این توافق به گونه‌ای ست که هر کشوری که این توافقنامه را امضا می‌کند باید به داخل کشور خودش مراجعه کند و مراحل قانونی درون کشور هم طی بشود. پس از این مراحل قانونی داخلی، توافقنامه بصورت رسمی برای آن کشور به اجرا در خواهد آمد. بعنوان مثال در حال حاضر 147 کشور از 196 کشوری که این توافقنامه را امضا کردند آن را از مجاری قانونی درون کشور خودشان هم گذراندند و رسمی کرده‌اند. ایران هنوز این مرحله را طی نکرده است. این لایحه سال 95 به مجلس رفت، مجلس هم آن را تایید کرد و شورای نگهبان این قانون را بدلیل ابهاماتی که وجود داشت، به مجلس پس فرستاد تا بررسی‌های بیشتر و دقیق‌تری روی آن انجام گیرد. در واقع با توجه به این بلایی که آمریکا بر سر توافقنامه پاریس آورد، یکی از نعمت‌های خدا برای کشور ما است که هنوز این سند را رسمی نکرده‌ایم و در این مورد شورای نگهبان موجب خیر و برکت شده است.
فارس: تعهد جمهوری اسلامی ایران در قالب توافقنامه پاریس چیست؟
بازارگان: اگر تعهد ایران به این گونه که هست باقی بماند، ما قبول کرده‌ایم انتشار گازهای گلخانه‌ای را طی چند دهه آینده 4 الی 12 درصد کاهش بدهیم. اینکه 4درصد باشد یا بیشتر، تا سقف 122درصد، وابسته به مسائل مختلفی مانند دریافت کمک‌های بین‌المللی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای است. به عنوان مثال، کاهش 12 درصدی گازهای گلخانه‌ای در صورت دریافت 35 میلیارد دلار کمک‌های بین‌المللی انجام خواهد گرفت.
فارس: با توجه به حجم زیاد سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای اجرای تعهدات ایران در توافقنامه پاریس، در صورت عدم سرمایه‌گذاری خارجی برای اجرایی کردن این پیمان، ایران چه زیان‌هایی متحمل خواهد شد؟
بازارگان: به صورت تاریخی، کشورهایی مانند آمریکا و دیگر کشورهای صنعتی میزان بسیار زیادی گاز گلخانه‌ای به هوا انتشار داده‌اند. یکی از استدلال‌های کشورهای در حال توسعه مانند هند و چین و غیره این است که نباید به اندازه کشورهای صنعتی تاوان پس بدهند. به عبارت دیگر، این مشکلی است که عمدتاَ به دست کشورهای صنعتی برای کره زمین ایجاد شده است. توافق پاریس هم این حقیقت را به رسمیت می‌شناسد. کشورهای صنعتی هم این موضوع را پذیرفته‌اند. پس طبق این توافق، کشورهایی که کمتر توسعه یافته‌اند مثل ایران، باید توسط کشورهای توسعه یافته حمایت شده و از آنها کمک دریافت کنند. تنها در این صورت است که تن دادن کشورهای کمتر توسعه یافته به کاهش گازهای گلخانه‌ای منصفانه خواهد بود.
فارس: با کنار رفتن امریکا از این پیمان، آیا هزینه خروج کشورهای دیگر که احساس زیان میکنند، مثل ایران، کمتر نخواهد بود؟
بازارگان: با کنار کشیدن آمریکا، موضوع کمی پیجیده میشود. به قول یکی از نویسندگان معروف There is no plan BB ! یعنی کل توافق کمی دچار به هم ریختگی میشود. باید صبر کنیم و ببینیم آیا اصلا بدعهدی آمریکا عملا توافق پاریس را بی‌ارزش می‌کند و چیزی از آن باقی می گذارد یا خیر.
فارس:درباره محدودیت‌های این پیمان برای ایران موارد زیادی مطرح شده است. در طرف مقابل به نظر شما این پیمان چه مزایایی می‌تواند برای ایران داشته باشد؟
بازارگان: در حال حاضر، سه نکته مثبت برای ایران به ذهن بنده می‌رسد. اول اینکه وظیفه همه انسان‌ها این است که از کره زمین که خداوند متعال در اختیار ما گذاشته است محافظت کنیم. با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای سهم خود را در این زمینه ایفا کرده‌ایم. دوم، تقریبا تمام کشورهای دنیا وارد توافق پاریس شده اند و به هیچ عنوان وارد نشدن ایران به این توافق از لحاظ دیپلماتیک مناسب نبود. بنابراین نیاز بود که ما هم با جامعه جهانی در این زمینه هم صدا شویم. و سوم، با سرمایه گذاری در فن آوری‌های جدید و انرژی‌های پاک، کشور خودمان را برای آینده‌ای که در آن نفت و گاز از اهمیت کمتری برخوردارند آماده می‌کنیم. البته فعلا در آینده نزدیک هنوز نفت و گاز از اهمیت بالایی برخوردار خواهند بود و جای هراس نیست.
فارس: امروزه شاهد بدعهدی‌هایی از سوی کشورهایی مثل امریکا هستیم که بعد از برجام و رفع تحریم‌ها همچنان مانع از سرمایه‌گذاری خارجی مناسب در ایران میشود. در چنین شرایطی، آینده سرمایه‌گذاری برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و پایبندی به توافقنامه برای کشورهایی مانند ایران چگونه خواهد بود؟
بازارگان: وقتی آمریکا به این سادگی به توافقش با 195 کشور پشت می‌کند و بقول معروف می‌زند زیر میز، می‌توان کمی نگران توافق هسته‌ای هم بود. البته ماهیت توافق هسته‌ای با توافق پاریس کمی متفاوت است ولی نگرانی شما بجاست. خوشبختانه حداقل در این مورد تمام دنیا به روشنی دیدند که آمریکا چگونه زیر حرفش زد و می‌توان گفت اعتبار این کشور به میزان قابل توجهی خدشه‌دار شد.
فارس: البته سوال بنده ناظر به سرمایه گذاری خارجی برای کاهش انتشار کربن بود. همانطور که فرمودید میزان کاهش انتشار این گازها به عواملی مانند سرمایه‌گذاری خارجی بستگی دارد. ولی با توجه به این که کشور ایران تا کنون در زمینه دریافت سرمایه‌گذاری خارجی چندان موفق نبوده است، درصورت ادامه پیدا کردن این روند و از طرف دیگر تعهدی که توافقنامه پاریس ایجاد می‌کند، وضعیت پایبندی به این توافق برای ایران پیچیده نمی‌شود؟
بازارگان: توافق پاریس به نحوی چارچوب بندی شده است که اگر کشورهای در حال توسعه انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهند، شامل سرمایه‌گذاری و کمک‌های مالی کشورهای توسعه یافته می‌شوند. اما این تضادی با دیگر سرمایه‌گذاری‌ها ندارد. هر شرکت یا دولت خارجی آزاد است در ایران سرمایه‌گذاری کند، چه عضو توافق پاریس باشیم چه عضو نباشیم. در واقع یک مکانیزم تشویقی در توافق پاریس وجود دارد که منافاتی با سرمایه‌گذاری‌های دیگر ندارد.
فارس: آیا توافق پاریس از رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه جلوگیری نمی‌کند؟
بازارگان: اصولا در دسترس بودن منابع انرژی رابطه مستقیمی با توسعه صنعتی کشورها دارد. طبیعی است هر چه منابع انرژی محدود شود، اگر کشوری بخواهد پیشرفت کند، می‌بایست منابع جدید دیگری را جایگزین کند. البته توافق پاریس به این معنا نیست که ما دیگر از نفت و گاز استفاده نکنیم. بلکه بعنوان مثال، اگر از نیروگاه‌هایی استفاده کنیم که کارایی بالاتری دارند یا از ماشین هایی استفاده کنیم که بازدهی آن ها بالاتر است، مانعی برای استفاده از نفت و گاز وجود ندارد.
فارس: تعهدات ما به توافق پاریس باید چگونه تنظیم شود که مانع رشد اقتصادی کشور ما نشود؟
بازارگان: اگر خیلی بخواهیم مته به خشخاش بگذاریم، می‌توانیم انجام تعهداتمان را به صورت منسجم‌تری با دریافت کمک‌های خارجی گره بزنیم. در این صورت خیال دوستانی که نگران بدعهدی قدرت های جهانی هستند، که البته حق هم دارند نسبت به کسانی که سال ها به ما ظلم کرده اند بدبین باشند، راحت خواهد شد.
فارس: بعضی بر این باورند که این توافق هم مثل NPT است ، بطوریکه ما به تکالیفی ملزم می‌شویم اما از مزایای آن محروم می‌شویم. نظر شما چیست؟
بازارگان: به عقیده بنده این نگاه صحیح نیست. ببینید، هر کشور در توافق پاریس هر تعهدی بخواهد می‌دهد. این طور نیست که کسی ما را مجبور کند به چیزی ملزم شویم که خودمان نمی خواهیم. این یک توافق امنیتی یا خصمانه نیست، یک همکاری بین المللی برای نجات کره زمین است.
فارس: ظاهراَ، طبق آنچه در این توافقنامه تعهد داده ایم، تا سال 2024 فرصت داریم که میزان تولید گازهای گلخانه‌ای را به میزان مورد تعهد کاهش داده و با شرایط زیست سبز هماهنگ کنیم و پس از آن متحمل پرداخت خسارت خواهیم شد. بنظر شما شرایط کنونی اقتصادی ایران و همینطور با توجه به هزینه بر بودن تولید در کشور ، توان برآورده کردن این تعهدات وجود دارد؟
بازارگان: خیر، تا جایی که بنده اطلاع دارم این طور نیست. اصولا آن طور که بنده متوجه شده‌ام اصلاَ خسارتی فراتر از توافق پاریس در کار نیست. به عبارت دیگر توافق پاریس خارج از خودِ توافق الزام قانونی ایجاد نمی‌کند. یعنی چه؟ یعنی بر اساس اطلاعات بنده، اگر کشوری به تعهداتش درون توافق پاریس پایبند نباشد، فقط در چارچوب همان موافقت نامه می تواند جریمه شود. به عنوان مثال اگر کشورهای عضو توافقنامه قبول کرده اند که در برابر انجام تعهد به کشور کمتر توسعه یافته‌ای کمک مالی بکنند، در صورت عمل نکردن به تعهد، این کشورهای یاری دهنده می‌توانند کمک های مالی خود را دریغ کنند.
اصلا یکی از انتقادهایی که سازمان های دوستدار محیط زیست در همان بدو توافق پاریس به آن داشتند این بود که چرا مکانیزم جدی اعمال جریمه و غرامت گرفتن در آن وجود ندارد؟ البته در این توافق کمیته‌هایی جهت برخورد با کشورهای خاطی دیده شده است، ولی به نظر نمی رسد اهرم قانونی به این منظور وجود داشته باشد. در مورد این موضوع هنوز بحث‌هایی در فضای بین المللی وجود دارد و ابهاماتی موجود است. برای اطلاعات بیشتر در مورد جزئیات مکانیزم تقابل با کشوری که به تعهداتش عمل نمی کند، به رساله کارشناسی ارشد خانم میشلا دانمن از دانشگاه استکهلم در سال 2016 مراجعه کنید.
فارس: با چنین شرایطی که رشد اقتصادی و افزایش تولید ما هزینه بر است و همانطور که اشاره کردید افزایش تولید و رشد اقتصادی افزایش گازهای گلخانه‌ای را در پی خواهد داشت تصور می‌کنید چه سناریوهایی پیش روی ایران است و کدامیک به نفع ایران خواهد بود؟
بازارگان: به نظرم بهتر است به‌جای بنده سیاستمداران به این سوال پاسخ بدهند. ولی به طور کلی دلیلی نمی‌بینم که ایران بطور کلی از توافق پاریس خارج شود، گرچه هیچ نیازی هم وجود ندارد که ما در اجرایی کردن آن پیشرو باشیم و سینه خود را برای توافقی که آمریکا به آن پشت کرده است چاک دهیم.
در انتها، برای درک تعهدات ایران که بین 4 الی 12 درصد است، بهتر است که آن را با تعهدات چند کشور دیگر مقایسه کنیم: کشورهای اتحادیه اروپا 40 درصد کاهش در گازهای گلخانه‌ای را نسبت به سال 1990 را تعهد کرده‌اند که واقعا تعهد بسیار جانانه‌ای است. ویتنام کاهش مابین 8 الی 25 درصد را تعهد داده است. سریلانکا تعهدی بین 7 الی 23 درصد داده است. و تعهد لبنان 15 الی 30 درصد کاهش است. و بسیاری از کشورها به همین گونه تعهد داده اند.
ولی نکته مهم این است که تعدادی از کشورهایی که منابع نفت و گاز زیادی دارند و در واقع انتشار گازهای گلخانه ای برای رشد اقتصادی و ثروت ملی آن ها بسیار مهم است، از دادن تعهد مشخص خودداری کرده‌اند. به عنوان مثال، گرچه قطر و بحرین عضوی از موافقت نامه هستند و تعهدهای کلی داده اند، اما درصد مشخصی را به عنوان تعهد برای خود تعیین نکرده اند.
فارس: بجز بهره گیری از فناوری و انرژی های نو چه راهکارهایی برای کاهش این گازها در کشور ما وجود دارد ؟ آیا انرژی هسته ای جز انرژی های نو و پاک بشمار میرود؟
بازارگان: بحث بر روی انرژی هسته ای در دنیا بسیار داغ است. کشورهای پیشرفته‌ای مانند آلمان وجود دارند که به طور کلی با انرژی هسته ای مخالفند و در حال تعطیل کردن رآکتورهای خود هستند. در عین حال، همسایه آلمان، یعنی فرانسه حدود سه چهارم کل برق کشورش را از انرژی هسته‌ای تامین می کند.
پس همانطور که می‌بینید، همه دنیا بر روی انرژی هسته اتفاق نظر ندارند و استراتژی هر کشور است که مشخص می کند چگونه با این انرژی برخورد کند. به‌طور کلی، اگر مشکلات عملیاتی ایجاد نشود و به عنوان مثال مشکلی که در چرنوبیل شاهد آن بودیم رخ ندهد، انرژی هسته ای یک انرژی پاک محسوب می شود که انتشار گازهای گلخانه‌ای را به شدت کاهش می دهد. یک نکته به شما می‌گویم که هر گاه در کلاس به دانشجویان می گویم برای آن ها جالب است؛ آیا می دانستید اگر برقی که شما در تمام طول عمر خود مصرف می‌کنید از انرژی هسته‌ای تامین شود، تمام پسماند بسیار خطرناکی که از این راه تولید میشود در یک قوطی نوشابه جا خواهد شد؟ اگر مدیریت مناسبی برای این پسماند داشته باشیم، انرژی هسته‌ای گزینه مطلوبی برای محیط زیست است.
فارس: از اینکه وقت خودتان را برای این گفتوگو در اختیار ما قرار دادید سپاسگزارم.
بازارگان: بنده هم از شما سپاسگزارم.
متن این توافقنامه پس از مذاکراتی که در بیست و یکمین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد در پاریس صورت گرفت ،تصویب شد و در روز 22 آوریل همان سال در نیویورک طی مراسمی به امضا رسید. هر کشوری که توافقنامه را به رسمیت شناخته است، درجه‌ای از مشارکت ملی را در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای برای خود تعیین می‌کند که در بند سوم پیمان به آن اشاره شده‌است.
میزان مشارکت باید هر پنج سال یکبار به دبیران UNFCCC گزارش شود تا به ثبت برسند. جمهوری اسلامی ایران نیز با امضای این توافقنامه خود را به کاهش 4 الی 12 درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای متعهد کرده است. سال گذشته، این توافقنامه جهت اجرایی شدن به صحن مجلس رفت و مورد تایید قرار گرفت، اما به علت ابهامات موجود توسط شورای نگهبان رد و برای بررسی های بیشتر به مجلس باز گردانده شد. بنابراین، تاکنون این توافقنامه در ایران اجرایی نشده است.
در روز پنجشنبه 1 ژوئن 2017 ، دونالد ترامپ ، رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا، همانطور که در نشست‌های انتخاباتی وعده داده بود خروج این کشور از توافقنامه پاریس را اعلام کرد. این خبر بازتاب گسترده ای در رسانه‌ها و مجامع بین المللی داشت. به همین بهانه با علیرضا بازارگان، به گفتوگو نشستیم.
علیرضا بازارگان در مقطع کارشناسی در رشته مهندسی شیمی در دانشگاه صنعتی شریف تحصیل کرده است. وی در انتهای دوره کارشناسی از کشور خارج شده و بمدت یک ترم بعنوان محقق در دانشگاه صنعتی کایزرسلاترن کارآموزی کرده است. وی بعد از دریافت بورس تحصیلی از شرکت نفتی توتال، برای تحصیل در رشته «مدیریت پروژه در محیط زیست و مهندسی انرژی» عازم فرانسه شد و کارشناسی‌ارشد خود را با نمرات ممتاز از دانشگاه اکول دمین در شهر نانت دریافت کرد.
بازارگان باوجود داشتن پیشنهاد از دانشگاه آکسفورد، دانشگاه علم و فناوری هنگ‌کنگ را برای دوره دکترای خود زیر نظر یکی از پرارجاع‌ترین اساتید دنیا در مهندس شیمی، پروفسور گوردون مک‌کی، انتخاب کرد. وی با دریافت بورس تحقیقاتی دیگری بخشی از تز دکترای خود را در دانشگاه کمبریج انگلستان به انجام رساند و نهایتا در ژانویه سال 2015 موفق به دریافت مدرک دکتری شد و به ایران بازگشت. این عضو بنیاد علمی نخبگان بیش از 40 عنوان مقاله بین‌المللی، ارائه کنفرانس و فصل کتاب نگاشته است. وی دارنده جوایز علمی داخلی و بین‌المللی متعدد است که می‌توان از میان آنها به جایزه بین‌المللی «محقق برتر جوان مدیریت پسماند» در سال 2015 و جایزه شهید کاظمی آشتیانی بنیاد ملی نخبگان اشاره نمود.
وی در حال حاضر عضو هیئت علمی گروه محیط زیست مهندسی عمران در دانشگاه صنعتی خواجه نصیر‌الدین طوسی است و تدریس دروسی مانند «تصفیه آب و فاضلاب» «انرژی های تجدیدپذیر» و «توسعه پایدار» را برعهده دارد.
گفت‌وگوی فارس با بازارگان پیش روی شماست:
فارس: قبل از هر سوالی لطفا خودتان را معرفی کنید؟
بازارگان: بنده علیرضا بازارگان، عضو گروه محیط زیست دانشکده مهندسی عمران در دانشگاه صنعتی خواجه نصیر الدین طوسی هستم. حدود دو سال پیش، بعد از سالها زندگی در خارج از کشور، به ایران آمدم و در حال حاضر بعنوان عضو هیات علمی گروه محیط زیست مشغول انجام وظیفه هستم. تدریس درس‌های «توسعه پایدار» و «انرژی‌های تجدیدپذیر» در این دانشکده برعهده بنده است. به همین دلیل است که مسائلی مانند توافق پاریس را بدقت دنبال می‌کنم. اتفاقاً قبل از تصمیم آقای ترامپ، در همین ترمی که گذشت، در کلاس درس توضیحاتی را درمورد توافق پاریس به دانشجویان داده بودم و حتما در امتحانات پایان ترم از این موضوع هم از آنها سوال خواهد شد.
فارس: برای ورود به بحث بفرمایید گازهای گلخانه‌ای چه هستند و چه میکنند؟
بازارگان: بسیاری از گازها آن خاصیتی را دارند که به آنها گاز گلخانه‌ای گفته میشود مثل متان، بخار اب و از همه معروف‌تر دیاکسیدکربن. اینها گازهایی هستند که به نوعی مانع خروج حرارت از جو کره زمین می‌شوند.
فارس: آیا دی اکسید کربن یک آلاینده هوا است؟
بازارگان: بستگی دارد که تعریف شما از آلاینده چه باشد. اگر منظورتان از آلاینده، ماده‌ای است که مثلا سمی باشد یا با استشمام آن انسان دچار مشکلی مانند سرطان یا امراض دیگر بشود، خیر، دی اکسید کربن آلاینده نیست. استشمام این ماده هیچ ضرری ندارد. اما انتشار دی اکسید کربن از آن جهت مهم است که این گاز اثر گلخانه‌ای و گرمایش کره زمین را تشدید می کند. همچنین به دلیل ترکیب دی اکسید کربن با آب و ایجاد اسید کربنیک، این گاز pH دریا را پایین آورده و می تواند آن را اسیدی کند.
فارس: آیا همه گازهای گلخانه‌ای به یک اندازه مضر هستند؟
بازارگان: خیر، گازهای گلخانه ای از قدرت‌های متفاوتی برخوردارند. برای مثال گاز گلخانه‌ای SF6 هزاران برابر دی اکسید کربن اثرات گلخانه‌ای بیشتری دارد. اما سوال اینجاست که چرا راجع به آن بحث نمی‌شود؟ چون میزان انتشار آن مقدار خیلی زیادی نیست. دلیل اینکه در مورد دی اکسید کربن بسیار صبحت به میان می‌آید این است که بشر این گاز را به میزان قابل توجهی تولید می‌کند. یک نمونه بی ضرر از گازهای گلخانه‌ای که می‌توان به آن اشاره کرد بخار آب است که بیشترین اثر گاز گلخانه ای بعلت وجود بخار آب است.
اگر گازهای گلخانه ای وجود نداشتند، کره زمین یخبندان بود و همه از سرما بخود می‌لرزیدیم. این گازها باعث می‌شوند که انرژی دریافت شده از سوی خورشید به مقدار قابل توجهی درون جو زمین باقی بماند و محیط را برای زندگی ما گرم و مطلوب کند. مشکل از آنجایی آغاز میشود که گازهای گلخانه‌ای بیش از حد مورد نیاز حرارت را نگه دارند و درنتیجه، گویی در تابستان به زیر پتو برویم. در این حالت ممکن است این گازها برای ما نامطلوب باشند. اما در حالت کلی، نه تنها این گازها نامطلوب نیستند، بلکه مفید هم هستند.
فارس: آیا نظریه گازهای گلخانه‌ای و اینکه «گاز دیاکسیدکربن منجر به گرم شدن زمین میشود» نظریه‌ای است که همه دانشمندان به آن اعتقاد دارند؟
بازارگان: حقیقت این است که در سال‌های اخیر همه متفق‌النظر هستند که درجه حرارت کره زمین با یک روند بسیار آرام در حال افزایش است. وقتی می‌گوییم درجه حرارت در حال افزایش است، منظور این نیست که بطور ناگهانی زمین ده درجه یا بیست درجه گرمتر میشود. این افزایشی که درمورد آنها صحبت می‌کنیم در حد یک درجه بوده است. چیزی که همگی در مورد آن اتفاق نظر دارند این است که کره زمین طی سال‌های اخیر (بعنوان مثال در 100 سال اخیر) گرم شده است. اما سوال این است که چه چیزی باعث گرم شدن زمین شده است. تئوری‌های مختلفی برای توجیه علت گرم شدن زمین وجود دارد. بعضی از تئوری‌ها بر پایه میزان فعالیت خورشید هستند، یعنی چون فعالیت خورشید افزایش پیدا کرده، کره زمین گرمتر شده است. تئوری‌های دیگر نیز مسائل دیگری را مطرح میکنند. ولی تئوری گازهای گلخانه‌ای از تمام تئوری‌های دیگر مشهورتر است و اکثر دانشمندان آن را قبول دارند.
فارس: چرا دانشمندان نمی‌توانند بر سر تئوری گازهای گلخانه‌ای که دقیقاَ این گازها چه اثری دارند، توافق مطلق داشته باشند ؟
بازارگان: البته شکی در تاثیر گازهای گلخانه‌ای در تئوری نیست. منظور این است که در آزمایشگاه‌ها به روشنی نشان داده شده است که گازی مانند دی اکسید کربن خاصیت گلخانه‌ای دارد. مشکل از جایی آغاز میشود که بخواهیم دنیای بزرگی که خدا خلق کرده است را با عقل ناقص بشری تحلیل کنیم. اقلیم کره زمین چیز بسیار پیچیده‌ای است یا به عبارت دیگر یک سیستم در هم تنیده با پارامترهای بسیار متعدد است. بنابراین پرده‌برداری از این معمای بسیار بزرگ، بطوریکه تمام حقایق را متوجه شویم، به هیچ عنوان ساده نیست. در این پیچیدگی فوق العاده، آسمان، زمین، دریا و غیره همه در بحث اقلیم دخیل هستند. به همین دلیل دانشمندان نمی‌توانند دقیقاَ و بصورت متفق القول بر روی تئوری‌های موجود توافق کنند، گرچه کمابیش اثر گازهای گلخانه‌ای پذیرفته شده است.
فارس: آیا گرم شدن کره زمین و تغییر اقلیم اصلاً یک مشکل جدی است و چرا بعضی‌ها نسبت به آن جدی هستند؟
بازارگان: بزرگترین عامل ترس ما بعنوان انسان از تغییر اقلیم و گرم شدن کره زمین این است که پیش‌بینی دقیق آن کار بسیار دشواری است و در واقع این عدم قطعیت است که ما را بیشتر از همه چیز می‌ترساند. نمی‌توانیم دقیقاَ بفهمیم که چه نقاطی از کره زمین بشدت گرم خواهند شد، یا چه نقاطی تغییر دما نخواهند داشت، یا حتی بعضی از نقاط امکان دارد سردتر هم بشوند. یا تغییر الگوهای آب و هوایی؛ نمی‌توانیم دقیقاَ بگوییم چطور وقوع سیل افزایش می‌یابد، کجا خشکسالی خواهد شد و کجا باران‌های شدید و موسمی خواهد بارید و نهایتاً اقلیمی که به آن عادت کرده‌ایم و شناخته‌ایم دچار چه تغییراتی خواهد شد که ارزیابی این تغییرات کار ساده‌ای نیست. گرچه تلاش‌هایی صورت گرفته و مدلسازی‌های بسیار پیشرفته‌ای انجام شده است، اما باز هم کسی نمی‌تواند با قاطعیت بگوید دقیقاَ چه اتفاقی می‌افتد و بدلیل همین مسئله می‌ترسیم که «از کجا معلوم شرایط آنقدر بد نشود که خدای ناکرده بخشهای زیادی از کره زمین دیگر کلاَ قابل سکونت نباشد»!؟
تصور کنید در بدترین حالت، امکان دارد میلیون‌ها انسان مجبور شوند تغییر مکان بدهند، آب و غذا کم بیاید، کشاورزی از بین برود، مردم از گرسنگی بمیرند یا مجبور شوند از کشوری به کشور دیگر مهاجرت کنند. بعضی از کشورها مانند مالدیو احتمالاَ بطور کلی غرق خواهند شد و زیر آب خواهند رفت. به همین دلیل ارزیابی اینکه چه خواهد شد سخت است. به همین دلیل انسان م‌یترسد. البته امکان دارد آنقدرها هم که ما فکر می‌کنیم مشکل حاد و جدی نباشد، این را هم باید اعتراف کرد. ممکن است این همه ترس، تلاش و زحمت در واقع برای اجتناب از چیزی باشد که خیلی هم خطرناک نیست. ولی همین عدم قطعیت است که ما را به این وا می دارد که به موضوع بطور جدی نگاه کنیم. چون، در روی بد سکه، اگر این اتفاقات ناگوار بیفتد، بشریت دچار مشکلات خیلی جدی خواهد شد. دفع خطر احتمالی شرط عقل است.
فارس: بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای در دنیا چه کشورهایی هستند؟
بازارگان: در حال حاضر، کشور چین بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای در دنیاست و بعد از آن آمریکا قرار دارد. البته باید توجه کنیم که کشور چین تولیدات و جمعیت بسیار زیادی دارد و یک مقدار غیر منصفانه است که بگوییم چین بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای است. بطوریکه اگر میزان تولید دیاکسیدکربن سرانه را ببینید، چین در صدر قرار نمی‌گیرد، بلکه کشورهای خلیج فارس مانند امارات، عربستان، کویت و غیره رتبه بالاتری را در این شاخص کسب می کنند، چرا که جمعیت کمی دارند ولی بشدت گازهای گلخانه‌ای زیادی تولید میکنند. پس باید اینطور بگوییم که اگر به تولید میزان سرانه نگاه کنیم، بزرگترین تولید کنندگان این گازها کشورهای حاشیه خلیج فارس بهمراه آمریکا هستند. آمریکا چه در شاخص تولید کل گازهای گلخانه‌ای و چه در شاخص تولید سرانه این گازها از رتبه بدی برخوردار است.
یک مساله دیگر تولید تاریخی گاز گلخانه‌ای است. به این معنا که کشوری مانند چین فقط در چند دهه اخیر است که گاز گلخانه‌ای قابل توجهی تولید می‌کند، در صورتی که آمریکا و اتحادیه اروپا بیش از 100 سال است که گاز گلخانه‌ای تولید میکنند. پس اگر از منظر انباشتگی گاز گلخانه‌ای نگاه کنیم، گناه کاران اصلی آمریکا و اتحادیه اروپا هستند. از انقلاب صنعتی تا به امروز، اتحادیه اروپا و آمریکا حدودا نیمی از تمام گازهای گلخانه‌ای بشر را تولید کرده اند.
فارس: معاهده پاریس چیست و از چه اهمیتی برخوردار است؟
بازارگان: اینکه گازهای گلخانه‌ای ممکن است منجر به گرم شدن کره زمین بشوند، کشفی نیست که اخیراَ اتفاق افتاده باشد. از صده قبل این موضوع مطرح شده بود. ولی اینکه شما کشورهای دنیا را جمع کنید که بر محدود کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای با هم توافق کنند، کار دشواری‌ست. چراکه این مسئله یک مسئله منطقه‌ای یا درون مرز یک کشور یا یک بخش از دنیا نیست، بلکه کل دنیا را تحت تاثیر قرار می‌دهد. شما خیلی راحت‌تر می‌توانید برای مشکلات محلی راه حل پیدا کنید تا برای مشکلاتی که جهانی هستند. بنابراین برای حل معضل گازهای گلخانه‌ای به یک توافق جهانی نیاز است، زیرا حتی اگر یک یا دو کشور صنعتی به توافق پایبند نباشند، تلاش بقیه کشورها نیز کم اثر خواهد شد. به همین دلیل توافق پاریس که توافقی بین حدود دویست کشور بود، بسیار توافق مهمی است، چون همه توانستند بر سر یک میز بنشینند و با هم کنار بیایند.
فارس: آیا توافقات دیگری برای کنترل گازهای گلخانه‌ای مانند توافق پاریس وجود دارند؟
بازارگان: بله، چند دهه است که کشورهای دنیا تلاش میکنند به توافق‌هایی دست پیدا کنند، که معروف‌ترین آنها «توافق کیوتو» است که متاسفانه با شکست روبرو شد. با وجود اینکه برای توافق‌های دیگری در کوپنهاگ، ژوهانسبورگ و سائوپائولوی برزیل تلاش‌هایی صورت گرفته بود، اما هیچکدام در زمینه تغییراقلیم به جامعیت و اهمیت معاهده پاریس نبودند. شاید بشود اینطور گفت که توافق‌های قبلی بنحوی با دستاوردها و شکست‌هایشان زمینه‌ای را برای توافق پاریس ایجاد کرده بودند که مهمترین و جامع‌ترین توافق تاریخ در زمینه گازهای گلخانه‌ای بود و همچنان هست.
فارس: آیا کشورهایی وجود دارند که عضو توافقنامه پاریس نباشند؟
بازارگان: زمانی‌که در مورد کشورهایی صحبت میشود که عضو توافق پاریس نیستند، اسم دو کشور زیاد مطرح میشود . یکی از آنها سوریه است، که متاسفانه در زمان امضای این توافقنامه درگیر جنگ داخلی شدیدی شد و این فرصت را نداشت و از امکانات کافی برخوردار نبود که بتواند نماینده‌هایی برای امضای این توافقنامه بفرستد یا مطالعات مربوطه را انجام دهند. کشور دیگری که بر سر زبان‌ها ست و در این معاهده عضو نیست نیکاراگوئه است. داستان نیکاراگوئه بسیار جالب است. بنظر می‌رسد که نیکاراگوئه از امضای توافق پاریس اجتناب کرد، نه به این دلیل که اعتقادی به گرم شدن کره زمین نداشت یا احساس می‌کرد که نباید از انتشار گازهای گلخانه ای جلوگیری شود. بلکه برعکس، احساس می‌کرد توافق پاریس به اندازه کافی به این موضوع اهمیت نمی‌دهد و آن طور که باید مجدانه با انتشار گازهای گلخانه‌ای برخورد نمی‌کند. درواقع، از آنجا که نیکاراگوئه احساس می‌کرد بایستی اقدامات بسیار شدیدتر و جدی‌تری برای جلوگیری از گرم شدن کره زمین انجام شود، این توافقنامه را امضا نکرد.
فارس: بعضی کارشناسان معتقدند که توافق‌هایی مانند توافق پاریس زمانی تنظیم شده‌اند که تولید نفت و گاز در اتحادیه اروپا به نقطه پیک رسیده و کشورهای اروپایی در آینده نفت و گاز نخواهند داشت. به همین دلیل بدنبال محدود کردن رشد اقتصادی سایر کشورها با انعقاد چنین توافق‌هایی هستند. خصوصاَ، با توجه به این نکته که این کشورها به سمت انرژی های نو رفته‌اند و تکنولوژی این انرژی ها را در اختیار دارند و سایر کشورها مجبور خواهند بود به بهای گزاف این تکنولوژی ها را بدست بیاورند. نظر شما در این خصوص چیست؟
بازارگان: خیر، بنده با این نظر موافق نیستم. ببینید، توافق‌هایی مانند توافق پاریس چند دهه است که شکل می‌گیرند و بر روی آنها بحث میشود. مهم‌ترینِ آنها، توافق کیوتو است که در سال 19922 صورت گرفت. پس نمی‌توان ادعا کرد که توافق پاریس فقط با ته کشیدن منابع انرژی اروپا ایجاد شده است. مثال نقض دیگر این است که در حال حاضر آلمان یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر ذغال سنگ در جهان است که نوعی سوخت فسیلی محسوب میشود، ولی با این حال، با جدیت با انتشار گازهای گلخانه‌ای مبارزه می‌کند. بنابراین تئوری شما را نمی‌پذیرم. البته یک نکته در حرف شما صحیح است. آن هم که این که اصولا از لحاظ استراتژیک، سرمایه‌گذاری بر روی انرژی های تجدیدپذیر برای اروپا بسیار مطلوب است، در حالی که برای ما آن قدرها هم حیاتی نیست. در واقع ما با ذخایر وافر نفت و گازی که در اختیار داریم، مانند اروپایی‌ها محتاج و در به درِ انرژی‌های تجدیدپذیر نیستیم.
فارس: در ادامه همین بحث به نظر شما کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای چه رابطه‌ای با اقتصاد و رشد اقتصادی دارد؟
این سوال بسیار سوال خوبی ست. در دنیای امروز، بسیاری از صنایع، اگر نگوییم تمام صنایع، و بسیاری از روش‌های تولید انرژی وابسته به سوخت‌های فسیلی مانند نفت و گاز هستند که باعث انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شوند. اگر کشوری مثل ایران، که بزرگترین منابع نفت و گاز دنیا را در اختیار دارد، به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تعهد بدهد، بطور غیر‌مستقیم به استفاده کمتر از منابع نفت و گاز تعهد داده است و در واقع بهره‌برداری از آن نعمت خدادادی و منبعی که می‌تواند موجب رشد اقتصاد کشور شود را به دست خود دچار مشکل می‌کند. البته باید این مطلب را هم اضافه کنیم که ما بعنوان انسان موظف هستیم از کره زمین محافظت کنیم و اگر خدای ناکرده اتفاقی بیفتد که کره زمین آسیب ببیند همگی مسئول خواهیم بود. بنابراین باید دو روی سکه را دید، هم وظیفه‌مان را بعنوان یک انسان در خصوص حفظ محیط زیست انجام دهیم و از سوی دیگر مراقب باشیم مبادا تعهدی بدهیم که رشد اقتصادی ما را دچار مشکل کند و ما را در استفاده از منابعمان با مشکل روبرو کند و به اقتصادمان آسیب وارد کند.
فارس: رییس جمهور آمریکا چند روز پیش اعلام کرد که ایالات متحده از این توافقنامه خارج خواهد شد، آقای ترامپ دقیقاً چه کاری انجام داد و بر سر توافق پاریس چه آمد؟
بازارگان: آقای ترامپ در روز پنجشنبه یکم ژوئن در برابر خبرنگاران بیانه‌ای قرائت کرد و به قول انتخاباتی خود، مبنی بر خروج کلی ایالات متحده از توافق پاریس یا عوض کردن شرایط آن، عمل کرد. او اعلام کرد که ایالات متحده آمریکا از توافق پاریس خارج خواهد شد. این به معنای خروج ضربتی از این توافقنامه نیست، چون دولت قبلی این توافقنامه را امضا کرده بود و درصورتیکه هر کشوری از جمله آمریکا بخواهد از آن خارج شود، بایستی فرایندی را طی کند و احتمالاَ این روند تا سال 2020 بطول خواهد انجامید. اما اهمیت موضوعی را که آقای ترامپ در روز پنجشنبه اعلام کرد این است که دیگر پایبند به آن شرایط عهدنامه و توافق نخواهد بود و در واقع به آن محدودیت‌هایی که برای انتشار گازهای گلخانه‌ای در نظر گرفته می‌شد پایبند نیست. آمریکا کار خودش را خواهد کرد و عملاَ به مواردی که تعهد داده بود عمل نخواهند کرد. بنابراین، درست است که خروج رسمی و قانونی از توافقنامه پاریس چندین سال طول می‌کشد، اما در عمل از همین امروز اقداماتی را که بایستی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای انجام می‌گرفت، صورت نخواهد پذیرفت.
فارس: واکنش کشورهای مختلف به این تصمیم ایالات متحده چه بوده است؟
بازارگان: صدای اکثر کشورها، حتی کسانی که با آمریکا هم‌پیمان هستند، در آمده است. از نخست وزیر اسکاتلند تا صدراعظم آلمان همگی این اقدام آقای ترامپ و در واقع کشور آمریکا را محکوم کرده اند. بعضی آن را غیر‌مسئولانه خطاب کردند و بعضی این روز را یک روز غم انگیز برای جهان قلمداد کردند. عده‌ای کار آقای ترامپ را بسیار خودسرانه و خودخواهانه برشمردند، بعضی‌ها ایشان را جاهل نامیدند و در واقع عبارت‌هایی که ما کمتر در دنیای سیاست شاهد آن هستیم که هم‌پیمانان و سران کشورها به سران کشورهای دیگر باچنین لحنی سخن بگویند و این چنین بالاتفاق موضع انتقادی نسبت به امریکا گرفته باشند. بنده در اخبار ندیده ام تا به امروز هیچ کشوری از این اقدام آقای ترامپ و ایالات متحده دفاع کرده باشد.
جالب‌ترین نکته این است که کشورهایی مثل چین، هند و روسیه و کشورهایی که در گذشته با توافق‌هایی از این دست خیلی همسو نبودند، هنوز به توافق پاریس پایبند هستند. مگر این که تصمیم آنها در آینده عوض شود. اما آمریکا که در گذشته نیز دنیا را دچار مشکلاتی در این زمینه کرده بود، مثلاَ توافق کپنهاگ بعلت عدم تعهد مناسب و مشارکت صحیح آمریکا دچار مشکل شد، بار دیگر ضربه‌ای جدی به یک توافق بین‌المللی محیط زیستی زده است.
فارس: آیا میشود گفت یک بدعهدی آشکار از سوی آمریکا است؟
بازارگان: قطعاً همینطور است. وقتی نزدیک به دویست کشور دنیا دور هم جمع می‌شوند و توافق میکنند خیلی غافلگیر کننده و عجیب است که آمریکا بعنوان یکی از بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای جهان، زیر همه چیز بزند و از توافقنامه خارج شود. این قطعاَ یک نوع بدعهدی محسوب میشود. ولی آمریکا بعنوان قوی‌ترین کشور و بزرگترین اقتصاد دنیا مثل قوی‌ترین بچه در حیاط مدرسه است که هر کاری بخواهد بکند و هر کسی را بخواهد کتک بزند، بچه های دیگه شاید بتوانند بطور لفظی با او مقابله کنند، اما به هر حال قلدر مدرسه است و هرکاری دلش بخواهد می‌کند. البته جالب است بدانید درون آمریکا جنبشی از مردم عادی و دانشمندان و حتی شهردارها و سیاست مداران ایجاد شده است که می گویند علی رغم تصمیم رسمی کشورشان، آن ها همچنان به توافق پاریس پایبند خواهند بود و هر کاری از دستشان بر بیاید برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای انجام خواهند داد.
فارس: از این به بعد چه اتفاقی برای توافق پاریس می‌افتد؟
بازارگان: با توجه به اینکه آمریکا می‌خواهد از این توافق خارج شود، ضربه‌ای جدی به این توافق وارد شده است. گرچه اتحادیه اروپا طی سال‌های گذشته بسیار مسئولیت پذیرانه رفتار کرده و تلاش کرده است انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهد، اما وقتی یکی از بزرگترین تولید کنندگان گازهای گلخانه‌ای خود را از این توافق بیرون بکشد، کلیت این توافق به نوعی، تاکید می‌کنم، به نوعی زیر سوال میرود. چین، روسیه، اتحادیه اروپا، ژاپن و غیره می‌توانند تلاش کنند که این توافقنامه را نجات دهند، ولی باید اعتراف کنیم مثل این است که یک جلسه صنفی برگزار کنیم اما یکی از دانه درشت‌های آن صنف به جلسه نیاید. عملاَ وقتی یکی از بزرگترین اعضا صنف حاضر نباشد و تصمیم جمع را قبول نکند، هر تصمیمی در آن جلسه گرفته شود ابتر خواهد بود. بنابراین باید منتظر شد و دید که در ماه‌ها و شاید سال‌های آینده چه اتفاقی می‌افتد. اما شک نکنید که ضربه‌ای بسیار سنگین به توافق پاریس وارد شده است. اگرچه ممکن است این ضربه مهلک نباشد.
فارس: فکر می‌کنید چرا آقای ترامپ تصمیم گرفت ایالات متحده آمریکا را از این توافق خارج کند؟
بازارگان: این سوال بسیار سوال خوبی است، چون متاسفانه در بسیاری از گزارش‌هایی که می‌بینیم به این نکته اشاره نمی‌شود که اصلاَ چرا آقای ترامپ این تصمیم را گرفت. ما نباید تصور کنیم که ایشان یک آدم غیر منطقی یا جاهلی ست، بلکه حتماَ دلیلی پشت این تصمیم نهفته است. این دلیل تا حدودی برای بنده واضح است.
اگر کشوری مثل آمریکا که سوخت فسیلی بسیار زیادی مصرف می‌کند، بیاید و تعهد بدهد که انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش بدهد، چه اتفاقی میفتد؟ طبیعتاَ، برای تامین انرژی مورد نیاز صنایع خود دچار مشکل میشود، طبیعتاَ رشد اقتصادی کاهش میابد، طبیعتاً درکشوری مثل آمریکا که منابع زغال سنگ قابل توجهی دارد بسیاری از معدنچیان و مالکان معادن زغال سنگ و همچنین صاحبان حق بهره برداری از نفت و گاز دچار مشکل می‌شوند. بنابراین، در واقع، آقای ترامپ یک تصمیم خودخواهانه بنفع آمریکا، البته در کوتاه مدت، گرفته است که از رشد اقتصادی آمریکا در کوتاه مدت جلوگیری نشود، چرا که بنا بر توافق پاریس، آمریکا ملزم بود تا سال 2050 بیش از یک چهارم انتشار گازهای گلخانه خود را کاهش دهد و آقای ترامپ نمی‌خواست این بار بر دوش صنایع این کشور قرار بگیرد و آنها مجبور باشند از منابع گرانتر انرژی استفاده کنند و در نهایتاَ صنایع دچار اختلال شوند. به همین دلیل یک تصمیم خودخواهانه بنفع اقتصاد کشورش گرفت و آسیبی به کل جامعه جهانی زد.
فارس: آیا ایران توافق پاریس را به طور کامل امضا کرده و جزئی از این توافق است؟
بازارگان: بله، در نشستی که در پاریس برگزار شد جمهوری اسلامی ایران هم این توافقنامه را امضا کرده است. اما ساز و کار این توافق به گونه‌ای ست که هر کشوری که این توافقنامه را امضا می‌کند باید به داخل کشور خودش مراجعه کند و مراحل قانونی درون کشور هم طی بشود. پس از این مراحل قانونی داخلی، توافقنامه بصورت رسمی برای آن کشور به اجرا در خواهد آمد. بعنوان مثال در حال حاضر 147 کشور از 196 کشوری که این توافقنامه را امضا کردند آن را از مجاری قانونی درون کشور خودشان هم گذراندند و رسمی کرده‌اند. ایران هنوز این مرحله را طی نکرده است. این لایحه سال 95 به مجلس رفت، مجلس هم آن را تایید کرد و شورای نگهبان این قانون را بدلیل ابهاماتی که وجود داشت، به مجلس پس فرستاد تا بررسی‌های بیشتر و دقیق‌تری روی آن انجام گیرد. در واقع با توجه به این بلایی که آمریکا بر سر توافقنامه پاریس آورد، یکی از نعمت‌های خدا برای کشور ما است که هنوز این سند را رسمی نکرده‌ایم و در این مورد شورای نگهبان موجب خیر و برکت شده است.
فارس: تعهد جمهوری اسلامی ایران در قالب توافقنامه پاریس چیست؟
بازارگان: اگر تعهد ایران به این گونه که هست باقی بماند، ما قبول کرده‌ایم انتشار گازهای گلخانه‌ای را طی چند دهه آینده 4 الی 12 درصد کاهش بدهیم. اینکه 4درصد باشد یا بیشتر، تا سقف 122درصد، وابسته به مسائل مختلفی مانند دریافت کمک‌های بین‌المللی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای است. به عنوان مثال، کاهش 12 درصدی گازهای گلخانه‌ای در صورت دریافت 35 میلیارد دلار کمک‌های بین‌المللی انجام خواهد گرفت.
فارس: با توجه به حجم زیاد سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای اجرای تعهدات ایران در توافقنامه پاریس، در صورت عدم سرمایه‌گذاری خارجی برای اجرایی کردن این پیمان، ایران چه زیان‌هایی متحمل خواهد شد؟
بازارگان: به صورت تاریخی، کشورهایی مانند آمریکا و دیگر کشورهای صنعتی میزان بسیار زیادی گاز گلخانه‌ای به هوا انتشار داده‌اند. یکی از استدلال‌های کشورهای در حال توسعه مانند هند و چین و غیره این است که نباید به اندازه کشورهای صنعتی تاوان پس بدهند. به عبارت دیگر، این مشکلی است که عمدتاَ به دست کشورهای صنعتی برای کره زمین ایجاد شده است. توافق پاریس هم این حقیقت را به رسمیت می‌شناسد. کشورهای صنعتی هم این موضوع را پذیرفته‌اند. پس طبق این توافق، کشورهایی که کمتر توسعه یافته‌اند مثل ایران، باید توسط کشورهای توسعه یافته حمایت شده و از آنها کمک دریافت کنند. تنها در این صورت است که تن دادن کشورهای کمتر توسعه یافته به کاهش گازهای گلخانه‌ای منصفانه خواهد بود.
فارس: با کنار رفتن امریکا از این پیمان، آیا هزینه خروج کشورهای دیگر که احساس زیان میکنند، مثل ایران، کمتر نخواهد بود؟
بازارگان: با کنار کشیدن آمریکا، موضوع کمی پیجیده میشود. به قول یکی از نویسندگان معروف There is no plan BB ! یعنی کل توافق کمی دچار به هم ریختگی میشود. باید صبر کنیم و ببینیم آیا اصلا بدعهدی آمریکا عملا توافق پاریس را بی‌ارزش می‌کند و چیزی از آن باقی می گذارد یا خیر.
فارس:درباره محدودیت‌های این پیمان برای ایران موارد زیادی مطرح شده است. در طرف مقابل به نظر شما این پیمان چه مزایایی می‌تواند برای ایران داشته باشد؟
بازارگان: در حال حاضر، سه نکته مثبت برای ایران به ذهن بنده می‌رسد. اول اینکه وظیفه همه انسان‌ها این است که از کره زمین که خداوند متعال در اختیار ما گذاشته است محافظت کنیم. با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای سهم خود را در این زمینه ایفا کرده‌ایم. دوم، تقریبا تمام کشورهای دنیا وارد توافق پاریس شده اند و به هیچ عنوان وارد نشدن ایران به این توافق از لحاظ دیپلماتیک مناسب نبود. بنابراین نیاز بود که ما هم با جامعه جهانی در این زمینه هم صدا شویم. و سوم، با سرمایه گذاری در فن آوری‌های جدید و انرژی‌های پاک، کشور خودمان را برای آینده‌ای که در آن نفت و گاز از اهمیت کمتری برخوردارند آماده می‌کنیم. البته فعلا در آینده نزدیک هنوز نفت و گاز از اهمیت بالایی برخوردار خواهند بود و جای هراس نیست.
فارس: امروزه شاهد بدعهدی‌هایی از سوی کشورهایی مثل امریکا هستیم که بعد از برجام و رفع تحریم‌ها همچنان مانع از سرمایه‌گذاری خارجی مناسب در ایران میشود. در چنین شرایطی، آینده سرمایه‌گذاری برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و پایبندی به توافقنامه برای کشورهایی مانند ایران چگونه خواهد بود؟
بازارگان: وقتی آمریکا به این سادگی به توافقش با 195 کشور پشت می‌کند و بقول معروف می‌زند زیر میز، می‌توان کمی نگران توافق هسته‌ای هم بود. البته ماهیت توافق هسته‌ای با توافق پاریس کمی متفاوت است ولی نگرانی شما بجاست. خوشبختانه حداقل در این مورد تمام دنیا به روشنی دیدند که آمریکا چگونه زیر حرفش زد و می‌توان گفت اعتبار این کشور به میزان قابل توجهی خدشه‌دار شد.
فارس: البته سوال بنده ناظر به سرمایه گذاری خارجی برای کاهش انتشار کربن بود. همانطور که فرمودید میزان کاهش انتشار این گازها به عواملی مانند سرمایه‌گذاری خارجی بستگی دارد. ولی با توجه به این که کشور ایران تا کنون در زمینه دریافت سرمایه‌گذاری خارجی چندان موفق نبوده است، درصورت ادامه پیدا کردن این روند و از طرف دیگر تعهدی که توافقنامه پاریس ایجاد می‌کند، وضعیت پایبندی به این توافق برای ایران پیچیده نمی‌شود؟
بازارگان: توافق پاریس به نحوی چارچوب بندی شده است که اگر کشورهای در حال توسعه انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهند، شامل سرمایه‌گذاری و کمک‌های مالی کشورهای توسعه یافته می‌شوند. اما این تضادی با دیگر سرمایه‌گذاری‌ها ندارد. هر شرکت یا دولت خارجی آزاد است در ایران سرمایه‌گذاری کند، چه عضو توافق پاریس باشیم چه عضو نباشیم. در واقع یک مکانیزم تشویقی در توافق پاریس وجود دارد که منافاتی با سرمایه‌گذاری‌های دیگر ندارد.
فارس: آیا توافق پاریس از رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه جلوگیری نمی‌کند؟
بازارگان: اصولا در دسترس بودن منابع انرژی رابطه مستقیمی با توسعه صنعتی کشورها دارد. طبیعی است هر چه منابع انرژی محدود شود، اگر کشوری بخواهد پیشرفت کند، می‌بایست منابع جدید دیگری را جایگزین کند. البته توافق پاریس به این معنا نیست که ما دیگر از نفت و گاز استفاده نکنیم. بلکه بعنوان مثال، اگر از نیروگاه‌هایی استفاده کنیم که کارایی بالاتری دارند یا از ماشین هایی استفاده کنیم که بازدهی آن ها بالاتر است، مانعی برای استفاده از نفت و گاز وجود ندارد.
فارس: تعهدات ما به توافق پاریس باید چگونه تنظیم شود که مانع رشد اقتصادی کشور ما نشود؟
بازارگان: اگر خیلی بخواهیم مته به خشخاش بگذاریم، می‌توانیم انجام تعهداتمان را به صورت منسجم‌تری با دریافت کمک‌های خارجی گره بزنیم. در این صورت خیال دوستانی که نگران بدعهدی قدرت های جهانی هستند، که البته حق هم دارند نسبت به کسانی که سال ها به ما ظلم کرده اند بدبین باشند، راحت خواهد شد.
فارس: بعضی بر این باورند که این توافق هم مثل NPT است ، بطوریکه ما به تکالیفی ملزم می‌شویم اما از مزایای آن محروم می‌شویم. نظر شما چیست؟
بازارگان: به عقیده بنده این نگاه صحیح نیست. ببینید، هر کشور در توافق پاریس هر تعهدی بخواهد می‌دهد. این طور نیست که کسی ما را مجبور کند به چیزی ملزم شویم که خودمان نمی خواهیم. این یک توافق امنیتی یا خصمانه نیست، یک همکاری بین المللی برای نجات کره زمین است.
فارس: ظاهراَ، طبق آنچه در این توافقنامه تعهد داده ایم، تا سال 2024 فرصت داریم که میزان تولید گازهای گلخانه‌ای را به میزان مورد تعهد کاهش داده و با شرایط زیست سبز هماهنگ کنیم و پس از آن متحمل پرداخت خسارت خواهیم شد. بنظر شما شرایط کنونی اقتصادی ایران و همینطور با توجه به هزینه بر بودن تولید در کشور ، توان برآورده کردن این تعهدات وجود دارد؟
بازارگان: خیر، تا جایی که بنده اطلاع دارم این طور نیست. اصولا آن طور که بنده متوجه شده‌ام اصلاَ خسارتی فراتر از توافق پاریس در کار نیست. به عبارت دیگر توافق پاریس خارج از خودِ توافق الزام قانونی ایجاد نمی‌کند. یعنی چه؟ یعنی بر اساس اطلاعات بنده، اگر کشوری به تعهداتش درون توافق پاریس پایبند نباشد، فقط در چارچوب همان موافقت نامه می تواند جریمه شود. به عنوان مثال اگر کشورهای عضو توافقنامه قبول کرده اند که در برابر انجام تعهد به کشور کمتر توسعه یافته‌ای کمک مالی بکنند، در صورت عمل نکردن به تعهد، این کشورهای یاری دهنده می‌توانند کمک های مالی خود را دریغ کنند.
اصلا یکی از انتقادهایی که سازمان های دوستدار محیط زیست در همان بدو توافق پاریس به آن داشتند این بود که چرا مکانیزم جدی اعمال جریمه و غرامت گرفتن در آن وجود ندارد؟ البته در این توافق کمیته‌هایی جهت برخورد با کشورهای خاطی دیده شده است، ولی به نظر نمی رسد اهرم قانونی به این منظور وجود داشته باشد. در مورد این موضوع هنوز بحث‌هایی در فضای بین المللی وجود دارد و ابهاماتی موجود است. برای اطلاعات بیشتر در مورد جزئیات مکانیزم تقابل با کشوری که به تعهداتش عمل نمی کند، به رساله کارشناسی ارشد خانم میشلا دانمن از دانشگاه استکهلم در سال 2016 مراجعه کنید.
فارس: با چنین شرایطی که رشد اقتصادی و افزایش تولید ما هزینه بر است و همانطور که اشاره کردید افزایش تولید و رشد اقتصادی افزایش گازهای گلخانه‌ای را در پی خواهد داشت تصور می‌کنید چه سناریوهایی پیش روی ایران است و کدامیک به نفع ایران خواهد بود؟
بازارگان: به نظرم بهتر است به‌جای بنده سیاستمداران به این سوال پاسخ بدهند. ولی به طور کلی دلیلی نمی‌بینم که ایران بطور کلی از توافق پاریس خارج شود، گرچه هیچ نیازی هم وجود ندارد که ما در اجرایی کردن آن پیشرو باشیم و سینه خود را برای توافقی که آمریکا به آن پشت کرده است چاک دهیم.
در انتها، برای درک تعهدات ایران که بین 4 الی 12 درصد است، بهتر است که آن را با تعهدات چند کشور دیگر مقایسه کنیم: کشورهای اتحادیه اروپا 40 درصد کاهش در گازهای گلخانه‌ای را نسبت به سال 1990 را تعهد کرده‌اند که واقعا تعهد بسیار جانانه‌ای است. ویتنام کاهش مابین 8 الی 25 درصد را تعهد داده است. سریلانکا تعهدی بین 7 الی 23 درصد داده است. و تعهد لبنان 15 الی 30 درصد کاهش است. و بسیاری از کشورها به همین گونه تعهد داده اند.
ولی نکته مهم این است که تعدادی از کشورهایی که منابع نفت و گاز زیادی دارند و در واقع انتشار گازهای گلخانه ای برای رشد اقتصادی و ثروت ملی آن ها بسیار مهم است، از دادن تعهد مشخص خودداری کرده‌اند. به عنوان مثال، گرچه قطر و بحرین عضوی از موافقت نامه هستند و تعهدهای کلی داده اند، اما درصد مشخصی را به عنوان تعهد برای خود تعیین نکرده اند.
فارس: بجز بهره گیری از فناوری و انرژی های نو چه راهکارهایی برای کاهش این گازها در کشور ما وجود دارد ؟ آیا انرژی هسته ای جز انرژی های نو و پاک بشمار میرود؟
بازارگان: بحث بر روی انرژی هسته ای در دنیا بسیار داغ است. کشورهای پیشرفته‌ای مانند آلمان وجود دارند که به طور کلی با انرژی هسته ای مخالفند و در حال تعطیل کردن رآکتورهای خود هستند. در عین حال، همسایه آلمان، یعنی فرانسه حدود سه چهارم کل برق کشورش را از انرژی هسته‌ای تامین می کند.
پس همانطور که می‌بینید، همه دنیا بر روی انرژی هسته اتفاق نظر ندارند و استراتژی هر کشور است که مشخص می کند چگونه با این انرژی برخورد کند. به‌طور کلی، اگر مشکلات عملیاتی ایجاد نشود و به عنوان مثال مشکلی که در چرنوبیل شاهد آن بودیم رخ ندهد، انرژی هسته ای یک انرژی پاک محسوب می شود که انتشار گازهای گلخانه‌ای را به شدت کاهش می دهد. یک نکته به شما می‌گویم که هر گاه در کلاس به دانشجویان می گویم برای آن ها جالب است؛ آیا می دانستید اگر برقی که شما در تمام طول عمر خود مصرف می‌کنید از انرژی هسته‌ای تامین شود، تمام پسماند بسیار خطرناکی که از این راه تولید میشود در یک قوطی نوشابه جا خواهد شد؟ اگر مدیریت مناسبی برای این پسماند داشته باشیم، انرژی هسته‌ای گزینه مطلوبی برای محیط زیست است.
فارس: از اینکه وقت خودتان را برای این گفتوگو در اختیار ما قرار دادید سپاسگزارم.
بازارگان: بنده هم از شما سپاسگزارم.
شنبه ۲۰ خرداد ۱۳۹۶ ساعت ۱۶:۲۸
کد مطلب: 17903