خاورمیانه قرن بیست و یکم

میز نفت | پس از امضای توافق صلح میان ایالات متحده و طالبان، فرصت مناسبی برای توسعه روابط تجاری افغانستان و همسایگانش و سایر بازارهای دنیا فراهم شده است.

براساس این تفاهم، در یک دوره ۱۳۵ روزه آتش بس برقرار شده و در صورت عدم درگیری مسلحانه، مذاکرات برای پیوستن دولت افغانستان به این قرارداد فراهم می‌شود. آزادی ۵۰۰۰ زندانی طالبان توسط رهبران کابل و رهایی ۱۰۰۰ سرباز ارتش افغانستان توسط طالبان از مراحل بعدی تفاهم کنونی است.

با حکمفرما شدن تدریجی صلح در کشور افغانستان، سیاست ایالات‌متحده برای ایجاد «منطقه کاسپین بزرگ» و از مرزهای هند تا دریاهای مدیترانه و سیاه به تحقق نزدیک‌تر شده است. در این راهبرد، دریای کاسپین در کانون توجه و سیاستگذاری‌ها قرار خواهد داشت.
 
با تحقق این راهبرد کاخ سفید، ظرفیت بیشتری برای ترانزیت انرژی، کالا و خدمات میان افغانستان و کشورهای منطقه کاسپین و در برابر راه ابریشم جدید چین موسوم به یک کمربند، یک راه و اتحادیه اقتصادی روسیه فراهم خواهد شد.
 
ایجاد یک کریدور همکاری‌های اقتصادی از آسیای میانه تا اروپا از طریق دریای کاسپین، ایده جدیدی نیست. من نیمی از دوره ۲۳ ساله فعالیت‌های دیپلماتیک خود در دولت ایالات‌متحده را در بخش ایجاد شبکه خط لوله‌های انتقال نفت و گاز از میادین نفت و گاز دریای کاسپین به دریای سیاه و مدیترانه و با همکاری دولت‌های آذربایجان، گرجستان و ترکیه و غول بی پی، شرکت سوکار آذربایجان و چند شرکت دیگر گذرانده‌ام.
 
این خط لوله ها عبارتند از: 
* خط لوله باکو-سوپسا برای انتقال نفت آذربایجان به ساحل دریای سیاه گرجستان

* خط لوله باکو-تفلیس-جیحان برای انتقال نفت آذربایجان به سواحل مدیترانه ای ترکیه

*خط لوله باکو-نووروسیسک برای انتقال نفت آذربایجان به سواحل دریای سیاه روسیه

* پروژه کنسرسیوم خط لوله کاسپین برای انتقال نفت قزاقستان به بندر نووروسیسک روسیه

*خط لوله قفقاز جنوبی برای انتقال گاز طبیعی آذربایجان به ترکیه و در ادامه به اروپا با عنوان کریدور گازی جنوبی.


این خط لوله ها به غرب کاسپین تعلق دارند. اما پروژه ترنس کاسپین که از حمایت ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا، آذربایجان و ترکیه برخوردار است، راه را برای انتقال گاز و نفت آسیای میانه به اروپا و بدون وابستگی به قدرت انحصارطلبی روس‌ها فراهم می‌کند. هرچند به دلایل مختلف، ساخت این طرح تاکنون آغاز نشده است.
 
پروژه کنسرسیوم خط لوله کاسپین، انحصار روس‌ها در صدور نفت آسیای میانه را پایان داد. دو شرکت اگزون‌ موبیل و شورون در دو دهه اخیر، بخش اندکی از نفت قزاقستان را با نفتکش به آذربایجان و خط لوله باکو-تفلیس -جیحان منتقل کرده‌اند. تاکنون انتقال گاز طبیعی از میادین شرق کاسپین به غرب این دریا عملی نشده است. هرچند گازپروم که به دولت روسیه تعلق دارد، از سال‌ها پیش، بخشی از گاز استخراج شده از همسایگان دریای کاسپین را خریداری و به بازارهای اروپایی صادر می‌کند.


در شکل 1، خطوط لوله انتقال نفت و گاز کاسپین نشان داده شده است. 



تاکنون واشنگتن دو‌‌‌‌ خط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا را تحریم کرده است. در مقابل، روسیه نیز تلاش می‌کند تا با پروژه‌های کاهش دهنده انحصار شرکت های گازپروم و ترنس نفت مقابله کند.
 
معاون وزیر خارجه روسیه در سال ۲۰۰۱ میلادی در گفتگویی خصوصی به من گفت: راهبرد انرژی ما در کاسپین، بیشینه کردن جریان نفت و گاز از طریق خط لوله‌های روسیه است.

کرملین از مخالفان اصلی پروژه خط لوله ترنس کاسپین است که پیشنهاد ساخت آن در دهه ۱۹۹۰ میلادی توسط واشنگتن و آنکارا و با هدف انتقال گاز ترکمنستان به آذربایجان مطرح شد.
 
کرملین به دلایل زیست محیطی و حقوقی با ساخت خط لوله ترنس کاسپین مخالفت کرده است. اما با کشف میدان شاه دنیز در آب‌های آذربایجان توسط شرکت بی پی در سال ۱۹۹۸ میلادی، روس‌ها انحصارگری خود را در معرض خطر دیدند.

رهبران باکو نیز دیگر نیاز چندانی به گاز عشق آباد برای صدور به ترکیه و اروپا نداشتند. با به قدرت رسیدن دونالد ترامپ و حمایت همه‌جانبه وی از ساخت این طرح، امیدها برای ساخت خط لوله ترنس کاسپین دیگر بار زنده شده است. 


سهم خواهی غول‌ها در آسیای میانه
مایک پمپیو، وزیر امور خارجه آمریکا در سفر فوریه سال جاری به قزاقستان و ازبکستان از  پشتیبانی و کمک کشورش به کشورهای آسیای میانه برای ایجاد کریدورهای جایگزین راه ابریشم جدید چین و اتحادیه اقتصادی اوراسیا روسیه خبر داده بود.

براساس اظهارات وی، کاخ سفید تلاش می‌کند تا همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای در آسیای میانه توسعه یابد. از سوی دیگر، آذربایجان نیز با رشد مصرف داخلی و راه‌اندازی چند مجتمع پتروشیمی باید گاز بیشتری برای کریدور گازی جنوبی تامین کند. ترکمنستان در شرایط کنونی، بهترین گزینه است. 

این امیدواری وجود دارد که پس از توافق سران پنج کشور همسایه کاسپین در آگوست ۲۰۱۸ میلادی در مورد رژیم حقوقی این دریا، رهبران مسکو و تهران دست از مخالفت خود با پروژه خط لوله ترنس کاسپین برداشته باشند. 

تلاش مسکو برای انتقال انحصاری نفت کاسپین
روس‌ها از سال پیس، سرمایه‌گذاری هنگفتی در توسعه بندر ماخاچکالا، مرکز جمهوری داغستان انجام داده‌اند. نفت منتقل شده به این بندر در سال ۲۰۱۸ میلادی ۲۰۰درصد و در سال ۲۰۱۹ میلادی ۱۰۰ درصد افزایش یافت. 

تغییر مسیر ترانزیت نفت قزاقستان و ترکمنستان از آذربایجان به این بندر، مهم‌ترین دلیل این رشد بوده است. اختلاف‌های تجاری غول آلمانی_سوییسی تجارت نفت ویتول با شرکت سوکار آذربایجان نیز در این تغییر نقش آفرینی کرده است.
 
تحریم‌های نفتی ایالات‌متحده علیه شرکت‌های روسی ممکن است فعالیت این بندر نفتی را به چالش بکشد. 


در شکل ۲، موقعیت بندر ماخاچکالا و شبکه ترانزیت نفت آذربایجان به دریای سیاه نشان داده شده است.




دلایلی وجود دارد که این بندر برای دور زدن تحریم‌های نفتی ایران از سوی روس‌ها توسعه یافته است. یک نشریه دولت داغستان در اوایل سال گذشته میلادی در گزارشی اعلام کرده بود امکان انتقال نفت ایران به این بندر و اختلاط آن با نفت‌های دیگر برای فروش آن در اروپا وجود دارد. البته راهکار صدور نفت ایران به باکو و در ادامه به سواحل گرجستان در دریای سیاه نیز وجود دارد. این مسیر با مشکل تحریم شرکت روسی روبرو نخواهد بود.


نیاز افغانستان به منابع کاسپین
در دو دهه اخیر، بخشی از کالاهای مورد نیاز افغانستان از مسیر دریای سیاه و کاسپین و خاک ترکمنستان منتقل می‌شود. اگر ساخت خط لوله تاپی برای انتقال گاز ترکمن‌ها به افغانستان، پاکستان و هند به پایان برسد، رهبران کابل به یک منبع پایدار انرژی دست خواهند یافت.

این ساخت این پروژه ۱۰ میلیارد دلاری به دو سه دهه پیش باز می‌گردد. اما به دلایل اقتصادی، سیاسی و امنیتی از پیشرفت اندکی برخوردار بوده است. رهبران کابل می‌توانند از بخش درآمدهای ترانزیت گاز نیز درآمد داشته باشند. اما با سلطه طالبان بر استان هرات به عنوان میزبان بخشی از خط لوله تاپی، آینده این پروژه در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. بهترین راه پیش بینی آینده، ساختن آن است. 


نویسنده: ماتیو برازا
منبع: Atlantic Council
مترجم: محسن داوری

سه شنبه ۲۷ اسفند ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۰۹