راهبرد برد-برد برای گاز ترکمنستان
اخیرا وزیر امور خارجه کشورمان سفری به چند کشور آسیای میانه از جمله ترکمنستان برای مذاکره با سران این کشورها داشت. یکی از اهداف این مذاکرات استفاده از ظرفیت طرفین برای گسترش روابط تجاری دوجانبه‌عنوان شده است. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی جمهوری ترکمنستان، ظرفیت موجود این کشور در حوزه گاز به‌عنوان مهم‌ترین بخش اقتصادی آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ميزنفت : تاریخچه : ترکمنستان کشوری در آسیای میانه با 6 میلیون نفر جمعیت است که اقتصادی شدیدا وابسته به گاز دارد؛ به گونه‌ای که دو سوم درآمد آن از صادارت گاز تامین می‌شود و بخش دیگری از درآمدهای آن نیز از صادرات فرآورده‌های نفتی و صادرات پنبه در قالب محصولات نساجی (عمدتا به ترکیه) به‌دست می‌آید.
تاریخچه صنعت گاز در ترکمنستان به دهه 80 میلادی در دوران شوروی سابق بازمی‌گردد. از همان ابتدا گاز این کشور به‌عنوان یکی از ایالت‌های شوروی سابق برای تعدیل بازار گاز داخلی شوروی و صادرات به اروپا استفاده می‌شد. بعد از فروپاشی شوروی در سال 1991 نیز صادرات این کشور به روسیه مانند قبل ادامه پیدا کرد. سیاست دولتمردان نوپای ترکمنستان از ابتدا بر تنوع بخشی سبد صادرات گاز قرارداشته است.
به همین دلیل مذاکرات با ایران را به‌عنوان اقتصادیترین مسیر صادرات برای احداث خط لوله صادرات گاز، آغاز کردند. بعد از اولین نزاع گازی ترکمنستان و روسیه در 1997، مسوولان این کشور دریافتند که نمی‌توان به روسیه به‌عنوان یک شریک تجاری قابل اعتماد اتکا کرد. در همان سال خط لوله کوردپیچ-کردکوی بر اساس یک قرارداد 25ساله صادرات سالانه 6 میلیارد مترمکعب گاز در سال به ایران آغاز به کار کرد.
در سال 2006 ترکمنستان یک قرارداد مشارکت در تولید را با چین برای توسعه میادین بخش بزرگی از ترکمنستان و احداث 3 خط لوله صادرات گاز به چین به امضا رساند و عملا سیاست متنوع‌سازی ترکمنستان بعد از این قرارداد به‌طور جدی به مرحله عملیاتی رسید. کشف میدان یولوتان جنوبی در سال 2008 به‌عنوان دومین میدان بزرگ گازی جهان، ترکمنستان را به‌عنوان چهارمین دارنده ذخایر گازی در جهان معرفی کرد.
کشف میدان یولاتان توجهات بسیاری را به سمت ترکمنستان برای بهره‌مندی از گاز این کشور جلب کرد از جمله اینها می‌توان به پیشنهاد خط لوله تاپی از سوی آمریکا برای تامین گاز کشورهای پاکستان و هند و همچنین توجه اروپا به این منطقه برای احداث خط لوله ترانس کاسپین برای رهایی از سلطه روسیه اشاره کرد. سال 2009 دومین نزاع ترکمنستان و روسیه اتفاق افتاد که منجر به کاهش صادرات به روسیه تا یک چهارم شد.
در همان سال اولین خط لوله از 3 خط لوله ترکمنستان-چین که بین سال‌های 2009 تا 2015 احداث شده‌اند و مجموعا ظرفیتی معادل 55 میلیارد مترمکعب برای صادرات ایجاد کرده، آغاز به‌کار کرد. کاهش صادرات به روسیه و افزایش صادرات به چین موجب شده‌است عملا یک‌سوم درآمد این کشور وابسته به صادرات گاز به چین باشد که این موجب نگرانی دولتمردان این کشور به جهت وابستگی به چین شده‌است. بنابراین ترکمنستان به دنبال افزایش صادرات به سایر بازارهای تقاضا است.
میزان گاز مازاد ترکمنستان درآینده چقدر است؟
برای پاسخ به این سوال باید وضعیت مصرف و تولید گاز این کشور را بررسی کرد. مصرف گاز طبیعی در ترکمنستان بسیار بالاتر از استاندارد جهانی است زیرا گاز در مصرف خانگی به رایگان و در صنایع با قیمت بسیار اندک توزیع می‌شود، بنابراین اکثر مصارف صنعتی و خانگی و نیروگاهی با گاز کار می‌کنند. سال 2015 مصرف داخلی گاز این کشور معادل 34 میلیارد مترمکعب در سال بوده است که بنابر پیش‌بینی بانک توسعه آسیایی سالانه10 درصد افزایش می‌یابد. بنابراین در 2025 حداکثر مصرف این کشور از 55 میلیارد مترمکعب فراتر نخواهد رفت.
در مقابل در بخش تولید، میدان یولاتان بزرگترین میدان این کشور سالانه 30 میلیارد مترمکعب گاز تولید می‌کند که امکان افزایش تولید تا 70 میلیارد مترمکعب تا سال 2025 را دارد. همچنین میادین دریایی که از سوی شرکت پتروناس مالزی توسعه می‌یابند در حداقل ظرفیت خود تولید می‌کنند و امکان افزایش تولید تا 20 میلیارد مترمکعب را دارند. در کنار این ترکمنستان تعداد زیادی میادین توسعه نیافته کوچک دارد که در صورت توسعه می‌تواند تولید ترکمنستان را تا 140 میلیارد مترمکعب افزایش دهد. این نکته در نمودار نشان داده شده است.
با توجه به نمودار تا سال 2025 این کشور بین 30 تا 40 میلیارد مترمکعب گاز مازاد برای صادرات خواهد داشت. مقاصد صادراتی برای این گاز مازاد شامل افزایش صادرات به چین یا روسیه، صادرات از مسیر دریای خزر (ترانس کاسپین) به اروپا، صادرات به جنوب آسیا (هند و پاکستان) با احداث خط لوله تاپی و صادرات به ایران است.
1- افزایش صادرات به چین یا روسیه: به علت احساس خطر دولت ترکمنستان به جهت وابستگی به چین احتمالا خط لوله چهارم صادرات به این کشور عملی نخواهد شد. همچنین در مورد روسیه نیز تجربه تاریخی نشان داده است که روسیه متحد قابل‌اعتمادی نیست به همین دلیل احتمال افزایش صادرات به این دو کشور بسیار پایین خواهد بود و نهایتا قراردادهای قبلی اجرایی خواهد شد.
2- صادرات از مسیر دریای خزر (ترانس‌کاسپین) به اروپا: طرح صادرات مستقیم ترکمنستان به اروپا از سال‌ها قبل به منظور کاهش وابستگی اروپا به روسیه مطرح بوده است. با کشف میدان یولاتان این طرح شکل جدی‌تری به خود گرفت اما به دلیل عدم توجیه اقتصادی، چالش‌های فنی و همچنین مشکلات حقوقی بر سر مالکیت دریای خزر، با وجود تلاش‌های اتحادیه اروپا و آمریکا تا کنون هیچ اقدام عملی در راستای اجرایی شدن این خط لوله انجام نگرفته است.
3- صادرات به جنوب آسیا (هند و پاکستان) با احداث خط لوله تاپی: خط لوله تاپی که به‌عنوان گزینه جایگزین خط لوله صلح (خط لوله صادرات ایران به پاکستان و هند) از سوی آمریکا مطرح شده و به‌طور جدی پیگیری می‌شود، یک گزینه مناسب برای ترکمنستان به منظور متنوع‌سازی سبد صادراتی است. مشکل عمده اجرای این خط لوله نبود امنیت کافی در افغانستان و بعضی مناطق پاکستان است که ریسک اجرای پروژه را بسیار بالا برده است. همچنین به دلیل عبور از مناطق کوهستانی هزینه اجرای خط لوله نیز بسیار زیاد است.
4- صادرات به ایران: در این بین ایران به‌عنوان کوتاه‌ترین مقصد صادراتی در همسایگی با این کشور به‌عنوان اقتصادیترین گزینه صادرات ترکمنستان مطرح است. همچنین امنیت موجود در ایران می‌تواند د‌روازه متصل کرد‌ن این کشور به بازارهای تقاضای د‌یگر از جمله خلیج فارس و ترکیه و جنوب آسیا (هند و پاکستان) باشد.
از آنجا که راهبرد اصلی ایران، تبد‌یل شدن به هاب (چهارراه) انرژی منطقه است؛ وارد‌ات گاز از ترکمنستان و صادرات آن به کشورهای منطقه یا حتی تزریق آن در میادین نفتی جنوب یک راهکار مناسب برای عملیاتی کرد‌ن این راهبرد است، زیرا وارد‌ات گاز از ترکمنستان نه تنها منافع این کشور را به ایران گره خواهد زد و قد‌رت ایران را در منطقه افزایش خواهد د‌اد؛ بلکه احتمال اجرایی شدن طرح‌های پیشنهاد‌ی د‌یگر این کشور از جمله تاپی را از بین خواهد بود.
همچنین فرصت بزرگ د‌یگر ترکمنستان در حوزه گاز، امکان توسعه میادین گازی این کشور با تکیه بر تجربه شرکت‌های داخلی که میاد‌ینی مانند پارس جنوبی را توسعه د‌اد‌ه‌اند، است. همچنین می‌توان مانند چین بهای خرید گاز را از طریق توسعه میادین گازی و د‌یگر زیرساخت‌های این کشور پرد‌اخت کرد.
این موضوع از گذشته جزو راهبرد‌های سیاست انرژی ایران بوده است، به‌طوری که سید‌کمال‌خرازی، رئیس شورای راهبرد‌ی روابط خارجی در نشست «چشم‌اند‌از بازار جهانی گاز در پرتو چالش‌های جاری» با اشاره به این موضوع عنوان کرده بود: «ما باید گاز را از د‌یگر کشورها نیز خرید‌اری کرده و عرضه کنیم که این امر می‌تواند در موقعیت ژئوپلیتیک کشور موثر باشد. در دوران حضورم در وزارت امور خارجه قصد د‌اشتم تمام گاز ترکمنستان را خرید‌اری کنم.
اگر در آن زمان این کار را می‌کرد‌یم از این نظر نفع زیادی می‌برد‌یم. بنابراین باید در کشور در حوزه انرژی یک د‌ید راهبرد‌ی وجود د‌اشته باشد». اما بررسی وضع موجود تجارت گاز ایران و ترکمنستان نشان می‌د‌هد که تا کنون این راهبرد عملیاتی نشد‌ه و این فرصت به راحتی در اختیار کشورهایی نظیر چین قرار داده شده است..jpg)
منبع : دنیای اقتصاد
تاریخچه صنعت گاز در ترکمنستان به دهه 80 میلادی در دوران شوروی سابق بازمی‌گردد. از همان ابتدا گاز این کشور به‌عنوان یکی از ایالت‌های شوروی سابق برای تعدیل بازار گاز داخلی شوروی و صادرات به اروپا استفاده می‌شد. بعد از فروپاشی شوروی در سال 1991 نیز صادرات این کشور به روسیه مانند قبل ادامه پیدا کرد. سیاست دولتمردان نوپای ترکمنستان از ابتدا بر تنوع بخشی سبد صادرات گاز قرارداشته است.
به همین دلیل مذاکرات با ایران را به‌عنوان اقتصادیترین مسیر صادرات برای احداث خط لوله صادرات گاز، آغاز کردند. بعد از اولین نزاع گازی ترکمنستان و روسیه در 1997، مسوولان این کشور دریافتند که نمی‌توان به روسیه به‌عنوان یک شریک تجاری قابل اعتماد اتکا کرد. در همان سال خط لوله کوردپیچ-کردکوی بر اساس یک قرارداد 25ساله صادرات سالانه 6 میلیارد مترمکعب گاز در سال به ایران آغاز به کار کرد.
در سال 2006 ترکمنستان یک قرارداد مشارکت در تولید را با چین برای توسعه میادین بخش بزرگی از ترکمنستان و احداث 3 خط لوله صادرات گاز به چین به امضا رساند و عملا سیاست متنوع‌سازی ترکمنستان بعد از این قرارداد به‌طور جدی به مرحله عملیاتی رسید. کشف میدان یولوتان جنوبی در سال 2008 به‌عنوان دومین میدان بزرگ گازی جهان، ترکمنستان را به‌عنوان چهارمین دارنده ذخایر گازی در جهان معرفی کرد.
کشف میدان یولاتان توجهات بسیاری را به سمت ترکمنستان برای بهره‌مندی از گاز این کشور جلب کرد از جمله اینها می‌توان به پیشنهاد خط لوله تاپی از سوی آمریکا برای تامین گاز کشورهای پاکستان و هند و همچنین توجه اروپا به این منطقه برای احداث خط لوله ترانس کاسپین برای رهایی از سلطه روسیه اشاره کرد. سال 2009 دومین نزاع ترکمنستان و روسیه اتفاق افتاد که منجر به کاهش صادرات به روسیه تا یک چهارم شد.
در همان سال اولین خط لوله از 3 خط لوله ترکمنستان-چین که بین سال‌های 2009 تا 2015 احداث شده‌اند و مجموعا ظرفیتی معادل 55 میلیارد مترمکعب برای صادرات ایجاد کرده، آغاز به‌کار کرد. کاهش صادرات به روسیه و افزایش صادرات به چین موجب شده‌است عملا یک‌سوم درآمد این کشور وابسته به صادرات گاز به چین باشد که این موجب نگرانی دولتمردان این کشور به جهت وابستگی به چین شده‌است. بنابراین ترکمنستان به دنبال افزایش صادرات به سایر بازارهای تقاضا است.
میزان گاز مازاد ترکمنستان درآینده چقدر است؟
برای پاسخ به این سوال باید وضعیت مصرف و تولید گاز این کشور را بررسی کرد. مصرف گاز طبیعی در ترکمنستان بسیار بالاتر از استاندارد جهانی است زیرا گاز در مصرف خانگی به رایگان و در صنایع با قیمت بسیار اندک توزیع می‌شود، بنابراین اکثر مصارف صنعتی و خانگی و نیروگاهی با گاز کار می‌کنند. سال 2015 مصرف داخلی گاز این کشور معادل 34 میلیارد مترمکعب در سال بوده است که بنابر پیش‌بینی بانک توسعه آسیایی سالانه10 درصد افزایش می‌یابد. بنابراین در 2025 حداکثر مصرف این کشور از 55 میلیارد مترمکعب فراتر نخواهد رفت.
در مقابل در بخش تولید، میدان یولاتان بزرگترین میدان این کشور سالانه 30 میلیارد مترمکعب گاز تولید می‌کند که امکان افزایش تولید تا 70 میلیارد مترمکعب تا سال 2025 را دارد. همچنین میادین دریایی که از سوی شرکت پتروناس مالزی توسعه می‌یابند در حداقل ظرفیت خود تولید می‌کنند و امکان افزایش تولید تا 20 میلیارد مترمکعب را دارند. در کنار این ترکمنستان تعداد زیادی میادین توسعه نیافته کوچک دارد که در صورت توسعه می‌تواند تولید ترکمنستان را تا 140 میلیارد مترمکعب افزایش دهد. این نکته در نمودار نشان داده شده است.
با توجه به نمودار تا سال 2025 این کشور بین 30 تا 40 میلیارد مترمکعب گاز مازاد برای صادرات خواهد داشت. مقاصد صادراتی برای این گاز مازاد شامل افزایش صادرات به چین یا روسیه، صادرات از مسیر دریای خزر (ترانس کاسپین) به اروپا، صادرات به جنوب آسیا (هند و پاکستان) با احداث خط لوله تاپی و صادرات به ایران است.
1- افزایش صادرات به چین یا روسیه: به علت احساس خطر دولت ترکمنستان به جهت وابستگی به چین احتمالا خط لوله چهارم صادرات به این کشور عملی نخواهد شد. همچنین در مورد روسیه نیز تجربه تاریخی نشان داده است که روسیه متحد قابل‌اعتمادی نیست به همین دلیل احتمال افزایش صادرات به این دو کشور بسیار پایین خواهد بود و نهایتا قراردادهای قبلی اجرایی خواهد شد.
2- صادرات از مسیر دریای خزر (ترانس‌کاسپین) به اروپا: طرح صادرات مستقیم ترکمنستان به اروپا از سال‌ها قبل به منظور کاهش وابستگی اروپا به روسیه مطرح بوده است. با کشف میدان یولاتان این طرح شکل جدی‌تری به خود گرفت اما به دلیل عدم توجیه اقتصادی، چالش‌های فنی و همچنین مشکلات حقوقی بر سر مالکیت دریای خزر، با وجود تلاش‌های اتحادیه اروپا و آمریکا تا کنون هیچ اقدام عملی در راستای اجرایی شدن این خط لوله انجام نگرفته است.
3- صادرات به جنوب آسیا (هند و پاکستان) با احداث خط لوله تاپی: خط لوله تاپی که به‌عنوان گزینه جایگزین خط لوله صلح (خط لوله صادرات ایران به پاکستان و هند) از سوی آمریکا مطرح شده و به‌طور جدی پیگیری می‌شود، یک گزینه مناسب برای ترکمنستان به منظور متنوع‌سازی سبد صادراتی است. مشکل عمده اجرای این خط لوله نبود امنیت کافی در افغانستان و بعضی مناطق پاکستان است که ریسک اجرای پروژه را بسیار بالا برده است. همچنین به دلیل عبور از مناطق کوهستانی هزینه اجرای خط لوله نیز بسیار زیاد است.
4- صادرات به ایران: در این بین ایران به‌عنوان کوتاه‌ترین مقصد صادراتی در همسایگی با این کشور به‌عنوان اقتصادیترین گزینه صادرات ترکمنستان مطرح است. همچنین امنیت موجود در ایران می‌تواند د‌روازه متصل کرد‌ن این کشور به بازارهای تقاضای د‌یگر از جمله خلیج فارس و ترکیه و جنوب آسیا (هند و پاکستان) باشد.
از آنجا که راهبرد اصلی ایران، تبد‌یل شدن به هاب (چهارراه) انرژی منطقه است؛ وارد‌ات گاز از ترکمنستان و صادرات آن به کشورهای منطقه یا حتی تزریق آن در میادین نفتی جنوب یک راهکار مناسب برای عملیاتی کرد‌ن این راهبرد است، زیرا وارد‌ات گاز از ترکمنستان نه تنها منافع این کشور را به ایران گره خواهد زد و قد‌رت ایران را در منطقه افزایش خواهد د‌اد؛ بلکه احتمال اجرایی شدن طرح‌های پیشنهاد‌ی د‌یگر این کشور از جمله تاپی را از بین خواهد بود.
همچنین فرصت بزرگ د‌یگر ترکمنستان در حوزه گاز، امکان توسعه میادین گازی این کشور با تکیه بر تجربه شرکت‌های داخلی که میاد‌ینی مانند پارس جنوبی را توسعه د‌اد‌ه‌اند، است. همچنین می‌توان مانند چین بهای خرید گاز را از طریق توسعه میادین گازی و د‌یگر زیرساخت‌های این کشور پرد‌اخت کرد.
این موضوع از گذشته جزو راهبرد‌های سیاست انرژی ایران بوده است، به‌طوری که سید‌کمال‌خرازی، رئیس شورای راهبرد‌ی روابط خارجی در نشست «چشم‌اند‌از بازار جهانی گاز در پرتو چالش‌های جاری» با اشاره به این موضوع عنوان کرده بود: «ما باید گاز را از د‌یگر کشورها نیز خرید‌اری کرده و عرضه کنیم که این امر می‌تواند در موقعیت ژئوپلیتیک کشور موثر باشد. در دوران حضورم در وزارت امور خارجه قصد د‌اشتم تمام گاز ترکمنستان را خرید‌اری کنم.
اگر در آن زمان این کار را می‌کرد‌یم از این نظر نفع زیادی می‌برد‌یم. بنابراین باید در کشور در حوزه انرژی یک د‌ید راهبرد‌ی وجود د‌اشته باشد». اما بررسی وضع موجود تجارت گاز ایران و ترکمنستان نشان می‌د‌هد که تا کنون این راهبرد عملیاتی نشد‌ه و این فرصت به راحتی در اختیار کشورهایی نظیر چین قرار داده شده است.
منبع : دنیای اقتصاد
چهارشنبه ۱۳ ارديبهشت ۱۳۹۶ ساعت ۱۰:۱۸
کد مطلب: 17479