جلوه هنر در گورستان «دانسفهان»

جلوه هنر در گورستان «دانسفهان»/ سنگ‌قبرهایی که تاراج می‌شوند
شهرستان بوئین زهرا و مناطق مجاور آن از قدیمی ترین مناطق مسکونی و تمدنی کشور و به تبع آن آسیا محسوب می شوند به گونه ای که هر قسمت از خاک این منطقه دربردارنده محوطه های کم نظیر باستانی و تاریخی است که نمونه تمدن کهن «سگزآباد» به عنوان یکی از قدیمی ترین مناطق مسکونی و یکجانشینی انسان در فلات ایران از جمله گویاترین مصادیق تمدن های کهن این منطقه است.
با این حال تمام ارزش تاریخی و فرهنگی این منطقه به اعصار پیش از اسلام محدود نمی شود، بلکه غنای تمدنی حوزه شهرستان بوئین زهرا در قرون پس از اسلام نیز در تمام جنبه های خود از جمله هنر اسلامی ادامه می یابد.

در این بین گذشته از معماری بناهای ارزشمند و کهن تاریخی در بوئین زهرا، گورستان دانسفهان از توابع این شهرستان نیز به سبب استفاده از سنگ قبرهای منقش و خطاطی شده در شیوه های مختلف خطاطی یکی از مظاهر زیبای هنری و آداب و رسوم اجتماعی در این منطقه است.
سنگ قبرهای زیبا و کم نظیر گورستان دانسفهان دستکم از ۳ قرن قدمت برخوردارند اما محققان معتقدند که نوع استفاده از نقوش خاص روی سنگ قبرها نشان از آن دارد که در جستجوی «قدمت معنوی» این سنت باید بسی فراتر از «قدمت فیزیکی» سه قرنی بود و به بخش های آغازین و کهن تر تاریخ یعنی عصر باورهای «شمنیستی» و «توتم گرایانه» رجوع کرد.
متاسفانه این منطقه ارزشمند تاریخی در طول سالیان متمادی به ویژه سالیان اخیر صدمات فراوانی را از ناحیه سوداگران اشیاء تاریخی متحمل شده به گونه ای که ضرورت محافظت و صیانت بیش از پیش از این منطقه دوچندان شده است ضمن اینکه با وجود ارزش تاریخی و هنری بالای این گورستان نه تنها در کشور بلکه در استان قزوین نیز چندان شناختی از این محوطه وجود ندارد.

در تشریح گورستان دانسفهان می توان در گام نخست از نقوش عجیب و کم نظیر سنگ قبرهای این محوطه ۳۰۰ ساله سخن گفت. بر همین اساس تسبیح، انگشتر، مُهر، گلاب دان، کوزه، سوزن، دوک نخ ریسی، قیچی، مناره و گلدسته، رحل قرآن و نقشهایی از این دست با بیشترین فراوانی بر روی سنگ قبرهای این منطقه حکاکی شده است.
این نقوش بر روی بیشتر سنگ قبرها حکاکی شده است و در این بین هرچه قدمت سنگ ها بیش تر باشد تعدد نقوش بر روی آنها بیشتر می شود.
دکتر سید مظاهر صدر، استاد تاریخ اسلام دانشگاه آزاد تهران در همین رابطه می گوید: رسم نقوش متنوع بر سنگ قبر افراد غالبا دارای دو پیام و مفهوم بوده است بر همین اساس این نقوش اولا به نوعی احترام بازماندگان به متوفی را نشان می داده و این که متوفی در دوران حیات خود فردی مومن و باایمان بوده است چنانکه بر روی قبر وی مناره و گلدسته، رحل قرآن، تسبیح، انگشتر و مُهر حکاکی می کرده اند.

نویسنده کتاب «تاریخ اسلام در قفقاز و آسیای میانه» با اشاره به این موضوع که بحث از گورستان تاریخی دانسفهان نیاز به مطالعات بین رشته ای تاریخ اسلام، تاریخ تمدن باستان و رشته ادیان دارد، می گوید: گرچه قدمت فیزیکی این آثار به حدود سه قرن می رسد با این حال قدمت معنوی این باور بیش از سه قرن و به قدمت تاریخ و نخستین آیین های بشر است.
وی ادامه می دهد: ساخت این نوع سنگ قبر البته نه با این کیفیت بلکه با این نوع نگاه و نمادهای به کار گرفته شده نشات گرفته از باورهای کهن «شمنیستی» است.

صدر بیان می کند: شمنیسم به معنای «دانایی گرایی» از جمله کهن ترین و عمیق ترین رسوم تفکر و اندیشه در میان انسان ها بوده است، غالب شمن پژوهان، مهد این فلسفه باستانی را در میان اقوام آلتائی ذکر کرده اند که بعدها با مهاجرت آنها به سایر اماکن دنیا در اعصار پیش از ظهور اسلام از جمله شمال غربی و شرقی ایران، آسیای غربی و جنوب و شرق اروپا در دنیا منتشر شده است.
استاد تاریخ اسلام دانشگاه آزاد می گوید: در میان اقوام شمن باور، سنگ قبرهایی مشابه سنگ مزارهای گورستان دانسفهان به وفور یافت می شود به گونه ای که در سنگ قبرهای این اقوام نمادهایی که نشانگر زندگی، جنسیت و پیشه فرد متوفی بوده بر روی سنگ قبر آنها حکاکی می شده است.
وی می افزاید: در این بین شاهسون های منطقه بوئین زهرا و دانسفهان از جمله اقوامی بودند که بنا به روایت های تاریخی در اعصار پیش از ظهور اسلام دارای ادیان تصویری مانوی و شمنیستی بوده اند چنانکه در این ادیان غالب مفاهیم از طریق نقاشی، رنگ و جلوه گری به پیروان خود منتقل می شده است.

صدر بیان می کند: بعدها باور به شمن گرایی در میان اقوام التصاقی زبان و آلتایی ایران به ویژه قوم شاهسون از بین می رود و این اقوام از جمله نخستین اقوامی می شوند که رو به مذهب شیعه می آوردند و در راه برافراشتن پرچم آن نیز مجاهدت های بی نظیری را در تاریخ انجام می دهند و از شمنیسم و مانوی گرایی تنها رسوباتی در سنت های آنها بر جای می ماند که نمونه گورستان دانسفهان یکی از این موارد است.

نویسنده کتاب «تاریخ اسلام در قفقاز و آسیای میانه» اظهار می دارد: نمونه مشابه و کهن تر شمن گرایی در میان اقوام التصاقی زبان ایران را می تواند در قبرستان شهر باستانی و مرموز «یئری» شهرستان مشکین شهر مشاهده کرد که به سه الی یک هزار سال پیش از میلاد تعلق دارد و از گنجینه های بی بدیل از میراث اقوام آلتائی در ایران و جهان محسوب می شود.
وی ادامه می دهد: گورستان و بنای این شهر باستانی از نظر نمادگرایی بکار گرفته شده بر روی سنگ های قبور شباهت بسیاری به گورستان دانسفهان دارد چرا که هر دو از آبشخورهای مشابهی تاثیر پذیرفته اند.

دومین مورد از جلوه های ویژه گورستان دانسفهان تنوع و کیفیت خطوطی است که بر روی سنگ قبرها حکاکی شده به گونه ای که بیش ترین سطح سنگ قبور به خطاطی اختصاص یافته است.
همچنین نوع خطوط به کارگرفته شده نیز دارای تنوع زیبایی است چنانکه حاشیه سنگ قبر غالبا دارای توقیع است و سطح میانی سنگ نیز بیشتر با اشعار و اطاعاتی به خطوط نسخ، ریحان و حتی شکسته نستعلیق حکاکی شده است.
صدر در همین رابطه می گوید: کاملا واضح است که نقش خطوط اسلامی بر روی این سنگ قبرها نمایانگر تاثیر اسلامی این منطقه است و این مورد در غالب سنگ قبرهای قدیمی ایران وجود دارد اما نکته ارزشمند در این سنگ قبرها تنوع خطوط و کیفیت رسم آنها بر روی سنگ قبر است.

وی ادامه می دهد: خطوط در سبک های مختلف و شیوه های متنوع بر روی سنگ قبرها اجرا شده اند که نمایانگر چیره دستی خالقان آن است تا جایی که هر کدام از این سنگ ها در حد تابلوهای خطاطی آفریده شده توسط استادان قهار معاصر دارای زیبایی و ظرافت هستند.
متاسفانه بررسی های میدانی از این گورستان تاریخی نشان از وضعیت نامناسب این محوطه ارزشمند دارد چنانکه گذر زمان، بی توجهی و سودجویی سه عامل تهدید کننده گورستان تاریخی دانسفهان هستند از این رو توجه بیش از پیش میراث فرهنگی استان و فرمانداری بوئین زهرا به این گورستان ضروری و فوری است.
از طرفی نیز متاسفانه این محوطه مانند بسیاری دیگر از محوطه های تاریخی شهرستان بوئین زهرا طی سالیان اخیر از دستبرد سارقین اشیاء عتیقه بی نصیب نمانده است.

سه شنبه ۲۰ مرداد ۱۳۹۴ ساعت ۰۰:۲۴