فخر فروشی به خام فروشی!

پیام کهتری/ در سال ۱۳۳۸ و در حالی که کشورهای حاشیه خلیج فارس همچنان به دنبال افزایش تولید نفت و گاز از میادین نفتی بودند،ایران با تأسیس شرکت پتروشیمی شیراز،فعالیت خود در صنعت پتروشیمیرا با تولید کود اوره آغاز کرد. اهداف اوليه توسعه این صنعت تامين مواد اوليه برای توسعه صنايع كشور،اشتغالزایی، استقلال اقتصادي و خودكفايي از طریق تكميل زنجيره هاي توليد و صدور محصولات و صيانت منابع فسیلی كشور بود.برنامه ها و اهداف فعلی توسعه صنعت پتروشیمی در کشور نیز با برنامه های توسعه این صنعت در سال های ابتدایی تفاوت چندانی ندارد و همچنان کشور ایران در راستای تحقق همین اهداف در تلاش برای توسعه صنعت پتروشیمی است. 

صادرات محصولات کم ارزش، محور عملیاتی توسعه صنعت پتروشیمی ایران
با وجودی که برنامه های تکمیل زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی ایران پیشینه ای ۵۰ ساله دارند، ام اروند توسعه صنعت پتروشیمی طی سال های اخیر به گونه ای بوده است که همواره افزایش ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی بدون توجه به ارزش آن محصولات،بعنوان شاخص سنجش عملکردی شرکت ملی صنایع پتروشیمی مورد استفاده قرار گرفته است و منجر به توسعه شدید ظرفیت تولید برخی از محصولات پتروشیمی در کشور شده است. این ناهمگونی در تولید محصولات پتروشیمی منجر به تولید محصولات خاصو عدم تکمیل زنجیره ارزش آنها شده است تاهمانگونه که درنمودار ۱مشخص است، بالاترین سهم صادرات محصولات پتروشیمی به متانول و اوره اختصاص داشته باشد(حدود نیمی از کل سبد صادراتی پتروشیمی کشور). 

         
نمودار ۱- سهم وزنی محصولات پتروشیمی کشور در سبد صادراتی در سال ۹۲ (گمرک جمهوری اسلامی ایران)

با این وجود، از آنجا که شاخص عملکردی شرکت ملی صنایع پتروشیمی در بر دارنده پارامترهای ارتقای کیفی و همچنین میزان ارزش افزوده محصولات پتروشیمی نیست، افزایش شدید حجم تولید محصولاتی نظیر متانول و اوره بدون در نظر گرفتن میزان ارزش آفرینی آنها درمقایسه با سایر محصولات پتروشیمی، راهکاری مناسب و سریع برای ارزیابی مثبت این صنعت به حساب می آید.این رویه غلط سبب شده است تا صنعت پتروشیمی کشور با محوریت تولید محصولاتی مانند متانول، اوره و آمونیاک توسعه پیدا کند، در حالی مطابق نمودار ۲،این محصولات جزو کم ارزش ترین محصولات پتروشیمی به حساب می آیند. 

 
نمودار ۲- ارزش دلاری محصولات پتروشیمیدر سال ۱۳۹۲ (دلار به ازای هر تن محصول) 
 

ارزان فروشی خوراک گاز در سال های گذشته، تشدید روند توسعه نامتوازن در صنعت پتروشیمی را به دنبال داشته است، به گونه¬ای که بررسی روند صادرات محصولات پتروشیمی در سال های اخیر نشان می دهد که در حال حاضر بیش از ۶۰درصد محصولات پتروشیمی نظیر اوره و متانول به صورت خام صادرمی‌شود.لذا وضعیت کنونی پتروشیمی‌های داخلی وطرح‌های توسعه‌ای پتروشیمی نشان‌دهنده آن است که صنعت پتروشیمی ایران به یک فروشنده موادخام پتروشیمی در جهان تبدیل شده است و این روند در سال های آتی تشدید خواهد شد. این در حالی است که کشورهایی نظیرسنگاپور،چین،هنگ‌کنگ وآلمان،محصولات خام پتروشیمی های ایران رابه عنوان خوراک پتروشیمی‌های خوداستفاده می کنند و محصول نهايي رابا ارزشی معادل با ۳ برابر بهای ان صادرمی‌کنند (نمودار ۳). 


نمودار ۳- متوسط قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی پتروشیمی در سال ۹۳ (دلار به ازای هر تن؛گمرک جمهوری اسلامی ایران) 
 
این در حالی است که برنامه های افزایش ظرفیت در صنعت پتروشیمی نیز با محوریت افزایش ظرفیت تولید محصولات کم ارزش بناگذاری شده است و وضعیت مجوزهای صادر شده برای پروژه های اوره و متانولی در کشور نشان دهنده استمرار و تشدید مسیر نامطلوب فعلی توسعه صنعت پتروشیمی در سال های آینده است. تقاضای فراوان بخش غیردولتی برای افزایش ظرفیت متانول، اوره و آمونیاک ناشی از ارزان فروشی خوراک گاز به واحدهای پتروشیمی گازی است، زیرا بسیاری از واحدهای بالادستی پتروشیمی گازی، بادریافت خوراک گاز بسیار ارزان و رانتی به سودهای بسیار بالا و نامتعارف در سال های اخیر دست یافته اند، به طوری که بعنوان مثال پتروشیمی متانولی پردیس در سال مالی منتهی به ۳۰/۰۹/۱۳۹۲ حدود ۷۰۰ میلیون دلار سود خالص داشته است که معادل ۵۴۰% سود در طول یک سال بوده است.این موضوع هم منجر به کاهش انگیزه سهامداران آن ها برای تکمیل زنجیره ارزش و هم مانع از جذب سرمایه گذاری به سایر بخش های صنعت پتروشیمی کشور شده است. ارزان بودن گاز، جذابیت سرمایه گذاری در بخش اوره و متانول را بحدی بالا برده است که حتی برخی سرمایه گذاران پتروشیمی طرح های پلیمری را به طرح های متانولی تغییر کاربری دهند.
وضعیت فعلی تولید متانول کشور به گونه ای است که صرفاً ۲۳۲ هزار تن (معادل ۵% کل تولید آن) در داخل مصرف می شود و بیش از ۹۵% متانول تولید شده به خارج از کشور صادر میشود. علیرغم اینکه اقدام جدی و موثری در راستای توسعه زنجیره ارزش متانول صورت نمی گیرد، برنامه های افزایش تولید قابل توجهی در این گروه از محصولات پتروشیمی دنبال می شود و مجوزهای صادر شده برای احداث پروژه های متانولی در کشور شامل متانول های هفتم تا شانزدهم، به میزان ۱۹.۱۴ میلیون تن متانول به ظرفیت فعلی کشور اضافه خواهند کرد. 

 
جدول ۱. ظرفیت و میزان پیشرفت پروژه¬های متانولی در دست ساخت
(گزارش شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سپتامبر ۲۰۱۴)


علاوه بر طرح های متانولی در دست ساخت، مجوز های دیگری نیز برای ساخت پتروشیمی های متانولی در سایر مناطق کشور از جمله سواحل مکران، صادر شده است که بر اساس آن شرکت توسعه نگین مکران با اجرای ۱۸ طرح پتروشیمیایی قرار است ظرفیت تولید متانول در این منطقه را به ۱۰.۶ میلیون تن در سال برساند. در مجموع و مطابق با نمودار ۱، ظرفیت تولید متانول کشور تا ۱۰ سال آینده به ۳۴.۷ میلیون تن در سال خواهد رسید. 



نمودار ۱- وضعیت تولید متانول و برنامه¬های آتی برای توسعه ظرفیت تولید این محصول در ایران(میلیون تن در سال) 

*نیمی از ظرفیت مازاد متانول جهان برای ایران!
بر اساس بررسی‌های صورت گرفته پیرامون وضعیت بازار جهانی متانول در سال ۲۰۱۳ توسط مؤسسه IHS و پیش بینی بازار آینده آن، مصرف سالیانه متانول جهان ۵۹.۵ در سال ۲۰۱۳ است و سهم ایران در عرضه متانول در دنیا حدود ۸% است. این در حالی است که ظرفیت نصب شده برای تولید متانول در دنیا بگونه ای است که حدود ۴۰% ظرفیت خالی وجود دارد. 

بنابراین در حال حاضر توان مازاد عرضه بیش از ۳۸.۵ میلیون تن متانول در دنیا وجود دارد و بسیاری از مناطق جهان مانند اروپا و آمریکا علیرغم توان تولید بیشتر متانول، بخش قابل توجهی از نیاز خود را از طریق واردات این محصول تأمین می کنند. 

با توجه به وضعیت مازاد عرضه یا ظرفیت خالی ۳۸.۵ میلیون تنی متانول در جهان، افزایش شدید تولید متانول از طریق برنامه های آتی کشور ایران و روانه کردن آن به بازارهای مصرف، قطعاً منجر به کاهش چشمگیر قیمت جهانی متانول خواهد شد. دلیل این امر مطابق نمودار ۲بگونه ای است که ظرفیت تولید متانول باتوجه به برنامه های صنعت پتروشیمی درایران باظرفیت خالی متانول جهان در سال ۲۰۱۳ برابری خواهدکرد و قرار است که افزایش ظرفیت تولید متانول در ایران معادل با نیمی از ظرفیت خالی ۶۲ میلیون تنی یا عدم تقاضای جهان تا سال ۲۰۲۳ شود، بطوری که مازاد تولیدمتانول در جهان تقریباً ۶۰ درصد نیاز کل جهان خواهد شد. 

 
نمودار ۲- وضعیت مصرف و ظرفیت خالی متانول و پیش بینی آن طبق برنامه های آتی تولید متانول در ایران و جهان (میلیون تن در سال) 

در واقع کشورهای اروپایی، ایالات متحده آمریکا و کشورهای شرق آسیا علیرغم ظرفیت تولید و مصرف بالای متانول، با اطمینان از اصرار کشورهایی مانند ایران برای افزایش شدید تولید این محصول در شرایط اشباع بازار آن، نیاز خود را از طریق واردات تأمین کرده اند. حال جای تعجب دارد که با وجود اثبات اشباع بودن بازارهای جهانی این محصول بر اساس گزارش های مراجع معتبر دنیا و همچنین اعتراف برخی از مدیران ارشد شرکت ملی صنایع پتروشیمی مبنی بر اشباع بودن بازارهای متانول دنیا و افت قیمت جهانی متانول با بهره برداری از طرح های متانولی ایران، چه اصراری بر قطب متانول شدن ایران در منطقه از سوی برخی از مدیران ارشد فعلی وزارت نفت وجود دارد که از وجود بازارهای مناسب این محصول در آینده خبر می دهند. 

تفاوت اصلی صنعت پتروشیمی ایران با سایر نقاط دنیا از آنجا نشأت می¬گیرد که متولیان توسعه پتروشیمی کشور در سال های اخیر (بعد از خصوصی سازی گسترده صورت گرفته در دولت قبل)، عموماً بنگاه های غیردولتی هستند که صرفاً نگاه اقتصادی را محوری برای پیشبرد اهداف خود قرار داده اند و با تلاش و روابط گسترده و پیچیده برای حفظ رانت خرید خوراک گاز ارزان به صورت بلندمدت، نگران شکست قیمت جهانی متانول نیستند و ریسک بسیار کمی برای اجرای پروژه¬های جدید متانولی با تضمین سود قابل توجه پیش بینی می کنند. 

در صورتی که افزایش شدید ظرفیت متانول در کشور منجر به تکمیل زنجیره ارزش این محصول در داخل شود، منافع زیادی برای کشور دارد و بسیاری از مدیران ارشد شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز امیدوارند این موضوع منجر به توسعه ظرفیت تولید پروپیلن کشور از طریق احداث واحدهای MTP شود. براین اساس، در ادامه این یادداشت نگاهی به وضعیت توسعه زنجیره ارزش متانول در دنیا بخصوص از طریق فرآیند MTP شده است.

*وضعیت توسعه زنجیره ارزش متانول در دنیا
بررسی های انجام شده در زمینه زنجیره ارزش پتروشیمی های متانولی در دنیا نشان می دهد که فرمالدهید با ۳۲ درصد، بیشترین سهم را در اختیار دارد و مطابق نمودار ۱تنها کمتر از ۲% متانول دنیا به توسعه زنجیره متانول در حوزه MTO (تبدیل متانول به الفین) و MTP (تبدیل متانول به پروپیلن) اختصاص یافته است. 



نمودار ۱- توزیع زنجیره ارزش متانول بر اساس گزارش موسسه HISدر دنیا (سال ۲۰۱۳)

*جایگاه تکنولوژی نوظهور MTP در جهان
گزارش موسسه IHS نشان می دهد که تولید پروپیلن از خوراک متانول سابقه کمی در دنیا دارد و از سال ۲۰۱۱ میلادی با ظرفیت تبدیل ۰.۰۶ میلیون تن در سال ( ۶۱ هزار تن در سال) در چین، آغاز شده است. جالب اینجاست که چین، تنها کشور دنیاست که واحد MTP دارد و برنامه های محدودی برای گسترش این واحدها تا سال ۲۰۲۳ دارد.سیاست های صنعت پتروشیمی برای کشورهای اروپایی و آمریکا در راستای توسعه زنجیره ارزش متانول بیانگر این است که در آمریکا فرمالدهید و استیک اسید و در اروپا فرمالدهید، بیشترین سهم در توسعه زنجیره ارزش این محصول را به خود اختصاص داده اند و این کشورها هیچ پروژه بهره برداری شده یا حتی هیچ برنامه ای برای تکمیل زنجیره ارزش متانول در بخش پروپیلن تا سال ۲۰۲۳ ندارند.به عبارت دیگر، این کشورها پروپیلن مورد نیاز خود را از زنجیره های دیگر تولید پروپیلن، دنبال می کنند نه از طریق متانول. 

دلیل رویکرد کاملاً متفاوت چین بعنوان بزرگ ترین تولید کننده و مصرف کننده متانول دنیا در برنامه های توسعه زنجیره این محصول، به شرایط و ویژگی های خاص این کشور مربوط می شود. افزایش تولید متانول از ذغال سنگدر سال های آتی، برنامه های چین را به گونه¬ای پیش می برد که میزان تولید متانول از گاز طبیعی بدلیل هزینه فرصت های آن تغییر محسوسی نداشته باشد و از افزایش تولید متانول از محل تبدیل زغال سنگ اتفاق بیفتد. 

بر همین اساس، متانول تولید شده از ذغال سنگ در چین باعث شده است تا رویه ای متفاوت برای برآوردهای اقتصادی و فنی تولید پروپیلن از متانول مبتنی بر خوراک خاص تولید این محصول در چین (ذغال سنگ) بوجود آید و این روش در چین از توجیه اقتصادی مناسبی برخوردار شود.

نتیجه‌گیری: توسعه زنجیره MTP، راهکاری غلط برای توجیه افزایش ظرفیت متانول در کشور
تاکید بر توسعه زنجیره ارزش متانول صرفا در زنجیره نوظهور MTP، به نظر می رسد راهکاری غیرعملیاتی و پرریسکی برای توسعه زنجیره ارزش این محصول است و مسیری برای توجیه افزایش شدید ظرفیت تولید متانول¬ در کشور و استفاده نهادهای غیردولتی از سودهای نامتعارف ناشی از رانت انرژی (خوراک گاز) به حساب می آید. 

با توجه بهعدم وجود مزیت اقتصادی قابل قبول در رویه کنونی توسعه صنعت پتروشیمی، چرا باید عده ای محدود که ذی-نفعان پتروشیمی های گازی هستند و با اجرای طرح های متعددمتانولیکهمنجر به افزایش شدید ظرفیت تولید متانول در منطقه و دنیامی شوند،سیاست های مطلوب توسعه هوشمندانه این صنعت را از ریل اصلیخود خارج کنند و خواستار دریافت خوراک گاز ارزان به صورت بلندمدت شوند؟ 

در پایان لازم به ذکر است که در شرایط فعلی، تنها ابزار وزارت نفت برای اینکه این بخش از صنعت پتروشیمی را به سمت مسیر اصلی خود هدایت کند و با استفاده ازجایگاه حاکمیتی خود مانع انحراف بیشتر این صنعت شود، قیمت خوراک گاز تحویلی به پتروشیمی ها است تا اولاً مانع دامن زدن به تشدید تولید این محصولات کم ارزششود و ثانیاً مسیر صحیح زنجیره ارزش محصولاتی نظیر متانولدر کشور پیش گرفته شود. 

ابزار قیمتی وزارت نفت باعث شده که طی سال گذشته بسیاری از پتروشیمی های گازی کشور در اجرایی سازی پروژه های افزایش ظرفیت خود برای تولید متانول دچار تردید شوند و به دنبال چاره جویی برای توسعه زنحیره ارزش خود باشند. بنابراین وزارت نفت نباید بخاطر فشارهای کوتاه مدت ولی شدید ذینفعان پتروشیمی های خصولتی برای استفاده از تنها ابزار باقیمانده حاکمیتی فعلی خودکوتاه بیاید و ضرورت دارد در تعیین فرمول بلندمدت خوراک گاز پتروشیمی ها در روزهای آتی ، مانع از ایجاد انحراف بزرگی که در بلند مدت گریبانگیر منابع ملی خواهد شد را بگیرد.