​روش‌هاي استقراضي براي تأمين مالي و فرآيندهاي قراردادي و اجرايي آنها

به گزارش « ميزنفت »، مقاله پیش رو نقل مختصري از كتاب آموزش گام به گام فنون حرفه اي تامين مالي و سرمايه گذاري، انعقاد قراردادهاي مهندسي و پيمانكاري و... است كه به قلم مسعود زهدي، نويسنده سري كتاب های روش هاي مالي، حسابداري و اقتصادي رايج در صنعت نفت بين الملل، به رشته تحریر در آمده است:

روش هاي قرضي مانند وام هاي مختلف شامل استفاده از تسهيلات اعتباري اخذ شده از بانك ها و موسسات مالي خارجي تحت عناوين مختلف نظير اعتبار خريدار (Buyer's credit)، اخذ وام از بانك جهاني و بانك توسعه اسلامي بر مبناي تضمين پرداخت اصل مبلغ استقراض شده، بهره و كارمزد هاي مورد توافق توسط متقاضي تسهيلات،پي ريزي مي شوند.

در اين گونه روش ها،بانك كشورمتقاضي تحت نظارت بانك مركزی با گروهي ازبانك هاي كشورهای صنعتی تايك سقف معين ياموردتوافق،يك موافقت نامه‌ جامع(شامل رئوس وكليات مرتبط با شروط،فرايند اخذ تسهيلات اعتباري،تضامين وروش هاي توثيق وتسويه ديون ناشي ازآن)راجهت پرداخت اعتبارات ارزي به بانك هاي تجاري مورد نظرمنعقد می‌نمايد.
 
طبق مفاد اين گونه موافقت نامه ها، اعطاي تسهيلات (درهرمورد)منوط به ارائه وتائيد گزارش توجيهي پروژه (همراه بامجوززيست محيطي)است.اعتبارتخصيص داده شده به خريدار/كارفرما ازسوي كشورهاي توسعه يافته صنعتي جهت خريد كالاوخدمات موردنيازوواردات آنها ازطريق اعطاي خط ياخطوط اعتباري بانكي درچارچوب يك موافتنامه اصلي يا اوليه مذكوربرمبناي يك قرارداد تجاري وتضمين بازپرداخت وجوه تخصيصي وهزينه هاي مالي مترتب برآن توسط دولت كشورمقصد(دراكثرموارد)وهمينطورموسسات اعتبار صارداتي (ECA) در ازاي تاديه حق بيمه مربوط (كه بر اساس ريسك كشورهاي درخواست كننده، طبق طبقه بندي OECD تعيين مي گردد و عموما قبل از پرداخت اول اخذ مي شود) و بر اساس جداول نقدي مورد توافق جذب مي گردد.

 اين نوع اعتبارات (كه گاها اعتبارخريدار نيز ناميده مي شود،) با هدف تامين منابع مالي پروژه هاي متعدد معرفي شده پس ازانعقاد يك موافقت نامه اصلي/جامع (framework agreement) اشاره شده در بالا، بين سنديكايي از بانك هاي وام دهنده دركشورهاي صنعتي(يعني كشورهاي تسهيلات دهنده) و گروهي از بانك هاي تجاري فعال در كشور مقصد با تنظيم و صدور يك الحاقيه (letter of inclusion)براي هرپروژه از طريق مبادله موافقت نامه هاي اعتباري جداگانه يا فرم پذيرش (individual credit agreement or admission form) كه بر مبناي شكست شرح كارپروژه به بسته هاي كاري مشخص(export portions)تنظيم مي شوند،به مصرف مي رسند.بسته هاي كاري مزبورتحت پوشش بيمه اي موسسات اعتبارصادراتي توسط شركت هاي داراي گواهي ثبت شده براي صادرات (exporter of record/EOR) كه فهرست آنهاعموما في مابين موسسات مذكوروخريدار(برمبناي برنامه يافهرست تجهيزات وسازندگان پيوست قرارداد تجاري /Sourcing plan)مورد توافق قرارمي گيرد.

اعتبارخريدارمعمولا85درصد قيمت خالص كالاوخدمات تقاضا شده را دربرمي گيرد.بنابراين،درصورت موجود نبودن يادراختيارنداشتن منابع مالي داخلي لازم براي تامين15درصدنيازمالي پوشش داده نشده توسط موسسات اعتبارصادراتي درقرارداداصلي اشاره شده دربالاوهمينطورپرداخت كسور قانوني مربوط (نظير عوارض گمركي و ماليات)، راهي جزاخذوام تجاري(Commercial Loan)ازيك مرجع ثالث(يك تامين كننده منابع مالي ديگر)وياانعقاد يك موافقت نامه مكمل(Complementary framework agreement)بابانك عامل درموافقت نامه اصلي جهت سازماندهي وتامين وام تجاري مورد نيازبراي بخش پوشش داده نشده،باقي نمي ماند.نرخ وام هاي تجاري دراكثرموارد ازنرخ هاي مورد توافق درقرارداد اصلي تامين مالي بيشتراست وسررسيد آن نيزنسبت به دوره تامين مالي منظورشده درقراردادكوتاهتر است.
ازطرف ديگر،پوشش هاي بيمه اي براي تجهيزات عموما تازمان تحويل آنها دربندرمقصد توسط موسسات اعتبارصادراتي مورد توافق قرارمي گيرد.بنابراين،براي حمل و نقل داخلي وانتقال تجهيزات مذكورمي توان با شركت هاي بيمه داخلي وارد مذاكره شد.

درقرارداد اصلي مربوط به اينگونه اعتبارات،مبلغ وام وسهم هريك ازبانك هاي شركت كننده در سنديكا (حسب توافقات في مابين) دريك جدول(تحت عنوان جدول وام گروهي ياسنديكاشده/(loan syndication tableتعيين وپيوست قرارداد مي گردد.معمولا يكي ازاعضاي سنديكاي بانكي باپذيرفتن نقش بانك عامل(Lead Arranger)مسئوليت سازماندهي وام/تسهيلات مالي و اعتباري را به عهده مي گيرد.واريزسهم تعيين شده براي هريك ازاعضا ممكن است به صورت فراخوان اعضا براي واريز نقدي(cash call basis)درهرپرداخت طبق درصدسهمي هريك ازآنان ويابراساس زمان بندي مشخص وبرمبناي اعلام تاريخ هاي مقرربراي هربسته صادراتي ازهريك ازكشورهاي فروشنده به ميزان بهاي تعيين شده وياازطريق اعتباراسنادي،انجام گيرد،البته روش هاي متنوع ديگري نيز ممكن است حسب توافق طرفين براي پرداخت،مورد استفاده قرارگيرد.ازطرف ديگر،مالك ياصاحب پروژه،(عموماازطريق يك شركت تاسيس شده براي پروژه كه اصطلاحاشركت پروژه ياشركت وسيله هدف/ special purpose vehicleناميده مي شود،)به عنوان استفاده كننده ازتسهيلات مالي واعتباري(the User of the financing facilities)وعرضه كننده ي محصولات توليد شده طبق مفاد قرارداد هاي فروش(the supplier under the off-take contracts)وضامن(the undertaker) شركت پروژه براي اخذ تسهيلات مالي و اعتباري از تسهيلات دهندگان باحمايت موسسات اعتبارصادراتي(ECA support) ضمن ارائه جداول تاريخ هاي پرداخت پيش بيني شده،اقدام به صدور تعهد نامه(undertaking letter) بلا قيد وشرط وتضمين واگذارنمودن قراردادهاي فروش محصولات پروژه (طبق يك مكانيزم معين) مي نمايد.

براي وثيقه گذاري وتدارك وجه الضمان لازم به تناسب نرخ پوشش(coverage ratio)تعيين شده با توجه به رتبه بندي متقاضي تسهيلات نوع،ارزش وميزان/مقداروثيقه(ي وام)مذاكره ومورد توافق قرار مي گيرد، براي مثال، چنانچه نرخ پوشش خطر/ريسك معادل 110درصد فرض شود،ارزش/بهاي نقدي وثيقه مورد نظردرهرمقطع زماني مي بايد معادل 10 درصد بيش ازاصل مبلغ وام ويامجموع رقم اصل وام وفرع آن،شامل بهره،كارمزدهاوغيره(بسته به قدرت مذاكره اي طرفين)درهرمرحله ازاجراي قرارداد اصلي تامين مالي باشد.دراصطلاح تامين مالي،واژه وثيقه به يك مال ويا يك دارايي وياوجه نقدي اتلاق مي شودكه تسهيلات گيرنده بابت تضمين پرداخت وام(درتاريخ/سررسيد معين)نزد تسهيلات دهنده،گرو مي گذارد.
درفرايند اخذ تسهيلات مالي واعتباري ازبانك هاوموسسات اعتباري،يكي از رويه هاي متداول وثيقه گذاري قراردادهاي فروش توليدات جاري در دوره ساخت ومتعاقباجايگزين كردن قراردادهاي فروش توليدات پروژه باآنها،پس از تكميل ان است.

درصورت وجود قرارداد فروش محصولات براي توليدات جاري درزمان اخذ تسهيلات مالي و اعتباري، معمولا يك حساب ويژه به نام حساب وثيقه ياحساب گردان((escrow/bank/collection/pledge accountتوسط مالك پروژه،نزدبانك عامل مذكوردرقرارداداصلي گشايش مي شود.اين حساب كه به نام مالك پروژه افتتاح مي گردد،ماهيت يك حساب اماني را دارا مي باشدووجوه حاصل ازعايدات قرارداد هاي فروش تخصيص داده شده به عنوان وثيقه(designated Collateral Off-take Contracts proceed)رابرمبناي شرايط توافق شده درقرارداد في مابين،نگهداري ومديريت مي نمايد.
شكل زيرفرايند افتتاح يك حساب اماني را بسادگي نمايش ميدهد:

 

تعداد قراردادها ي فروش و مقاديري از توليدات كه بايد بعنوان وثيقه به تسهيلات دهنده واگذارگردد درمقاطع زماني مورد توافق حسب جداول نقدي پيش بيني شده،براساس نرخ يادرصد پوشش اشاره شده دربالا،تعيين مي شود.بدين ترتيب،به اتكاي مبالغ واريز شده به حساب مزبوروجريان نقدي پديد امده، تسهيلات دهنده نسبت به پرداخت ديون آتي(توسط تسهيلات گيرنده)اطمينان حاصل مي كند. پس ازواريز وجوه حاصل ازفروش توليدات وثيقه گذاري شده به حساب اماني مورد بحث،بانك عامل نسبت به كسرهزينه هاي تامين مالي وبرداشت مبلغي معادل يك يا دوقسط مربوط به دوره بازپرداخت ونگهداري آن درحساب هاي فرعي حساب اماني  اقدام مي كند.درخصوص نحوه ومكانيزم ازاد سازي مانده وجوه نقدي درحساب اماني نيزبرحسب توافقات صورت گرفته درقراردادفي مابين،عمل مي شود.بنابراين،پس ازكسركارمزدها،بهره وسايرهزينه هاي مالي،مانده عوايدحاصل ازقراردادهاي فروش توسطتسهيلات گيرنده قابل برداشت خواهد بود.درصورت عدم وجودقرارداد فروش،نوع وثيقه ومكانيزم وثيقه گذاري درزمان اخذ تسهيلات(وتازمان اتمام پروژه وفروش محصولات آن)بايدبه روش هاي قابل قبول ديگر(نظيرتوثيق اسناد تجاري ويااوراق بهادارمعتبر،ضمانت نامه بانكي وغيره)،موردتوافق قرارگيرد.درهرحال،ارايه وثيقه براي دوره هاي ساخت(دوره پرداخت تسهيلات)ودوره بازپرداخت(دوره پس ازاتمام پروژه)الزامي است.شكل زير فرايند وثيقه گذاري تشريح شده را به اختصارنمايش مي دهد:

تسهيلات مورد توافق درقرارداد اصلي تامين مالي،معمولا به صورت تدريجي و متناسب با روندپيشرفت كارازطريق انعقاد ومبادله موافقت نامه جداگانه براي بسته هاي كاري مجزا(كه برمبناي ساختارريزفعاليت هاي پروژه ياترتيبات قابل قبول ديگر،تعريف مي گردند)پس ازتاييد موسسات اعتبار صادراتي وميزان پيشرفت كار پرداخت مي شود.
براي استفاده ازتسهيلات اعطايي موسسات اعتبارصادراتي،تدوين برنامه خريدكالاهاوخدمات وانجام توافقات لازم جهت تامين آنها،ضروري است ودراين زمينه ميتوان ازسوابق فني پروژه هاي مشابه ونظرات كارشناسان فني به منظورصرفه جويي درزمان وبالطبع كاهش هزينه ها نيز بهرمند شد.
موسسات(تامين كننده)اعتبارصادراتي باتوجه به فهرست سازندگان وتوليد كنندگان موردتاييد،پوشش بيمه اي و تسهيلات اعتباري مورد نياز را درقبال كارمزد ياحق الزحمه مربوط(ECA fee or ECA Premium Percentage)كه معمولابه صورت درصدي ازمبلغ قرارداداست،تامين مي كنند.اينگونه موسسات عموما رويه ها ودستور عمل هاي مشخصي دارندودرهنگام انجام مذاكرات،بايدانها رابطوردقيق مطالعه وحدود مسئوليت ها وتعهدات رابطورروشن معين كردچرا كه هرگونه قصوري دراين زمينه ممكن است منجربه فسخ قرارداد گردد.تامين كردن بخش كالاها وخدمات بايدبرمبناي يك برنامه زمان بندي منطبق بربرنامه زمانبندي پيشرفت پروژه(بابراوردكردن دوره ساخت،حمل ونقل،ترخيص ازگمرك وانتقال به محل اجراي پروژه ونظايران،)انجام گيرد وبا توجه به اينكه استفاده از تسهيلات و وامهاي پرداختي هزينه برمي باشد فعاليت هاي زود هنگام درجهت خريد كالاها وتجهيزات وياتاخيردرتحقق اهداف برنامه زيان هاي قابل توجهي بدنبال خواهد داشت.
كالاها،تجهيرات وماشين الات پروژه ها،عمومابا توجه به نوع،مشخصات فيزيكي وكاربرد انهاوياهرشاخص قابل قبول ديگري در بسته هاي كاري(work package)مشخص طبقه بندي مي گردد.اين طبقه بندي در روند اخذ وام و تسهيلات اعتباري ازموسسات اعتبار صادراتي در كشور هاي مختلف نقش مهمي دارد وبسرعت ميتوان با انها درباره فهرست سازندگان،توليد كنندگان وياعرضه كنند گان به توافق رسيد.به منظور تجسم نقش يك طبقه بندي منطقي دربخش كالاها و تجهيزات،فرض كنيدكه يك پالايشگاه گازي دردست ساخت مي باشد وطراح ساختارفاينانس پالايشگاه،پس از مطالعه و بررسي(فهارس كالاها وتجهيزات پيش بيني شده براي ساخت ان) وگفتگو با كارشناسان فني پيشنهاد مي نمايد كه كالاها وتجهيزات وماشين الات مورد نيازهر قسمت،بخش وجز پالايشگاه برمبناي نقشه وماكت تهيه شده ومحل استقرارانها بصورت بسته هاي كاري مستقل(شامل برش هاي كاري،اجزا وسطوح پايين تر)طبقه بندي نمود.(مثال زير را ملاحظه نمائيد)

 

به همين ترتيب مي توان براساس ساختاروشكست فعاليت هاي پروژه مورد نظر،بسته هاي كاري مجزايي را تعريف كرد واين روند تامرحله تعريف آخرين بسته كاري براي آخرين بخش از فعاليت پيش بيني شده،ادامه داد.
بديهي است هربسته كاري تعريف شده شامل واحد هاي كاري (work unit)مجزاوهرواحد كاري نيزشامل اجزاي مربوط به خود،خواهد بود.براي مثال،واحد كاري "detailed engineering "را مي توان به اجزاي كوچكتر يا واحدهاي كاري فرعي(Sub-Work Unit) به شرح زير تقسيم كرد:

-civil and underground
-structural steel
-mechanical equipment
-process
-piping/layout
-painting/installation/fireproofing
-pressure vessels/heat exchanger
-building/architectural/HVACs
-electrical
-instrumentation
-telecommunication
-safety and environmental (HSE)
-miscellaneous

بادنبال كردن اين رويه،ميتوان مجموعه بسته هاي كاري طراحي شده براي ساخت پالايشگاه راتكميل ونمودار درختي انها راتهيه نمودوپس ازان،فعاليت تهيه وتامين كالاها،تجهيرات وخدمات مربوط را مي توان برمبناي بسته هاي كاري مذكور،برنامه ريزي كرد.

پس ازتهيه فهرست منابع كالاهاو خدمات وطبقه بندي آنها درگروه هاي مشخص(نظيرگروه كالاهاي مكانيكي،گروه تجهيزات برقي والكتريكي،ابزاردقيق وغيره)،ضمن تعيين مشخصات دقيق فني آنها(بعدازانجام مطالعات مهندسي درمراحل مختلف)،مطابق نقشه هاي فني وعملياتي بخش كالاها وخدمات مربوط بدانها رابرطبق جداول توافق شده،تامين كرد.

در بخش بالادستي نفت و گاز معمولا رويه مشخصي در اين زمينه دنبال مي گردد،در پروژه هاي اكتشافي ،ارزيابي ،توسعه اي و يا حتي پروژه هاي بهبود وافزايش توليد وپس ازتهيه طرح هاي جامع عملياتي ،قابليت تدوين جداول كالاهاوتجهيزات با تقريب قابل قبولي وجود دارد.دراين بخش،برمبناي نتايج حاصل از مطالعات اوليه وبا انجام عمليات لرزه نگاري وسايراقدامات مربوط،اهداف توليدي تعيين مي گردد و متناسب بااهداف توافق شده،برنامه هاي ساخت واجرا تدوين مي شودبنابراين،پيش بيني وتهيه جداول و فهارست كالاها وتجهيزات و همينطورفعاليت هاي ارجاعي به سهولت انجام پذير است.درواقع،درپروژه هاي بالادستي نفتي،عموما پس ازتكميل مرحله طراحي مهندسي نهايي يا طراحي مهندسي نماي انتهايي پيش رو(Front End Engineering Design/FEED)مشخصات دقيق فني و فيزيكي كالاها و تجهيزات و خدمات مربوط تعيين مي گردد. البته اين بيان،بدان معنا نمي باشد كه پروژه هاي مذكور را نمي توان قبل از انجام مطالعات مهندسي تامين مالي كرد.درواقع،قبل ازاتمام فعاليت هاي مذكورنيزميتوان بطور عمومي با توجه به تجربيات مشابه وياحتي مراحل اوليه مطالعات ،بخش كالاها وخدمات را بطورتقريبي مشخص كرد.

دوره استفاده ازتسهيلات(disbursement/availability period)باتوجه به دوره ساخت/اجرابرمبناي برنامه زمانبندي وجداول منابع يابي كالاهاوتجهيزات(Sourcing Plan)پيوست درقرارداد تجاري تعيين مي شودوپرداخت مبالغ تاييد شده نيزمعمولاازطريق گشايش اعتباراسنادي توسط يك بانك داخلي دركشور مقصد به نفع فروشنده/پيمانكاروهماهنگي با بانك وام دهنده به عنوان كارگزارانجام مي گيرد.

به منظور روان سازي پرداخت ها،معمولا يك دستورعمل جامع (تحت عنوان payment procedure)تهيه،تنظيم وپيوست قرارداد اصلي مي گردد.اين دستورعمل مراحل واقدامات مختلف قبل از صدور دستور پرداخت ازطريق انعقاد موافقت نامه هاي اعتباري مجزا(individual credit agreement) براي هربخش صادراتي را به همراه زمانبندي مربوط به هريك ازاقدامات مزبور،نمايان مي سازد.(شكل زيريك مثال واقعي ازكاربرد مطالب تشريح شده را نشان مي دهد:)

 

بازپرداخت اصل وفرع تسهيلات مالي واعتباري طي دوره بازپرداخت(repayment period)پس سپري شدن دوره تنفس/مهلت(grace period)عمومادراقساط مساوي شش ماهه باراه اندازي پروژه محقق مي گرددووقوع تاخير دراجراي پروژه مستلزم اخذ موافقت براي تمديد دوره اعتبار خواهد بود.

نرخ بهره تسهيلات اعطايي ممكن است برمبناي

الف) گزينه نرخ ثابت(fixed rate option) كه طبق مقررات مربوط به اعتبارات صادراتي(OCED) وبراساس نرخ بهره تجاري مرجع(Commercial interest reference rate/CIRR)تعيين مي شودومعمولا،يك درصد بيشترازنرخ بازده اوراق قرضه مي باشد،
ب) گزينه نرخ شناوركه براساس ليبور/ يوروبوربه اضافه يك دامنك/درصد حاشيه اي (margin) ثابت محاسبه مي شود،
پ) گزينه نرخ بهره شناور با اختيار تبديل آن به نرخ بهره ثابت صرفا دردوره بازپرداخت.
غيرازبهره،سايرهزينه هاي مالي تسهيلات مذكور(Facility charges)نظيركارمزدمديريت(Management fee)،كارمزد تعهد(Commitment fee)،كارمزد سازماندهي(Arrangement fee ) برمبناي مذاكرات تعيين و توافق مي شود.