در خزر چه می گذرد؟

به گزارش ميزنفت ٬ نزدیک شدن روابط ایران و روسیه که در سایه فشارهای چند سال اخیر غرب بر تهران، تنگاتنگ تر از گذشته شده، بر دورنمای حقوقی و برداشت از منابع هیدروکربوری دریای کاسپین سایه انداخته است. ایرانی ها که پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، بر نیمی از این دریا مالکیت داشته اند، در حال تکاپو برای به دست آوردن سهم بیشتری از آن هستند. اما تاکنون دستاوردهای اندکی در این حوزه به دست آمده است.

این دریای مواج که باید آن را پل ارتباط بخشی آسیا و اروپا دانست، علاوه بر ذخایر عظیم نفت و گاز طبیعی، 80 درصد خاویار دنیا را تامین می کند. حضور شرکت های بزرگ نفتی غربی در طرح های اکتشاف و تولید این دریا نیز در دو دهه اخیر و با وجود کارشکنی های روسیه و محدودیت های مختلف جغرافیایی و صنعتی نشان می دهد که دریای کاسپین را باید یکی از کانون های مهم تامین انرژی دنیا در قرن بیست و یکم به شمار آورد.

با اثبات وجود ذخایر هیدروکربوری در مناطق مختلف این دریا، رقابت همسایگان کاسپین برای برداشت از این منابع آغاز شده است. در سال های اخیر، آذربایجان با میلیاردها دلار سرمایه گذاری به پرچمدار صادرات گاز طبیعی به اروپا تبدیل شده است.

اتحادیه اروپا نیز که برای رهایی از کابوس وابستگی به گاز صادراتی روس ها به شدت در حال تلاش می باشد، توسعه طرح های تولید و انتقال این سوخت ارزشمند را در کانون برنامه های خویش قرار داده است. قرارداد ساخت خط لوله باکو- تفلیس- جیحان که آمریکایی ها از آن با عنوان "قرارداد قرن" نام می برند، یکی از دستاوردهای غربی ها در اوراسیا می باشد.

این خط لوله باعث شد که سلطه روسیه بر صادرات کشورهای تولیدکننده نفت کاسپین و سهم 80 درصدی از مجموع صادرات نفت این دریا به کمتر از 40 درصد کاهش یابد. اما در مقابل، روس ها تاکنون اجازه ساخت خط لوله متصل کننده شرقی- غربی از بستر این دریا را به دلیل نگرانی های زیست محیطی نداده اند.

به هر حال، ما می دانیم که روسیه همواره از نفت و گاز به عنوان ابزار سلطه جویی در سیاست خارجی خود بهره می برد و خواهان تشکیل اتحادیه کشورهای مشترک المنافع همسایه کاسپین است. اما با یارگیری غربی ها و نزدیک شدن قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان به آمریکایی ها و اروپایی ها، روس ها تنهاتر از گذشته شده اند. قزاقستان و آذربایجان همکاری نزدیکی با ناتو در جنگ افغانستان دارند و ترکمنستان با همکاری ایالات متحده در حال نوسازی ارتش خود می باشد. همچنین ترکمن ها به دنبال متنوع نمودن بازارهای صادراتی خویش و رهایی از سلطه روس ها هستند. فراموش نکنید رهبران عشق آباد بارها از ظرفیت صادرات سالانه 40 میلیارد متر مکعبی گاز طبیعی کشورشان به اروپا با ساخت یک خط لوله میان گذر از عرض کاسپین خبر داده اند.

در این شرایط، مسکو و تهران که هر دو به دلایل مختلف با تحریم های سخت گیرانه غربی ها روبرو گردیده اند، بر سر مسائل حقوقی این دریا از مواضع نزدیک تری برخوردارند. هرچند پیشنهاد ایران مبنی بر تقسیم برابر 20 درصدی کاسپین میان پنج کشور همسایه، هیچگاه جدی نگرفته شد و هم اکنون پیشنهاد مسکو مبنی بر سهم 28 درصدی قزاقستان، 22 درصدی ترکمنستان، 19 درصدی روسیه، 18 درصدی آذربایجان و 13 درصدی ایران با توافق همه اعضا همراه شده است. اما همچنان بر سر بسیاری از مسائل حقوقی تعیین مالکیت منابع این دریا و حتی تعیین آن به عنوان دریا و یا دریاچه، توافقی انجام نشده است. فراموش نکنید که تعدادی از همسایگان دریا با امضای توافق هایی دوجانبه، به پیچیده تر شدن شرایط کمک نموده اند.
 

*مسائل زیست محیطی و امنیتی کاسپین
امنیت دریای کاسپین همواره از مسائل مهم مورد توجه همسایگان آن بوده است. ممنوعیت ورود نیروهای نظامی خارجی به کاسپین مهمترین دستاورد این اتفاق نظر می باشد. اما همچنان این دریای پرتلاطم با مسائلی نظیر قاچاق مواد مخدر، مهاجرت های غیرقانونی، تروریسم، قاچاق انسان، صید غیرقانونی ماهی های خاویاری، راهزنی دریایی و تهدید حیات دریایی و اکوسیستم شکننده آن روبرو است. روسیه به عنوان بزرگترین کشور آلاینده کاسپین، در صد سال گذشته همواره انبوهی از پساب های خود را از طریق رود ولگا روانه این دریای بسته نموده است. نشت خط لوله های نفت نیز در سال های اخیر بارها به ایجاد آلودگی های زیست محیطی منجر شده است.
 

*عصر همکاری های ایران و روسیه
در این شرایط به نظر می رسد عصر همکاری های ایران و همسایگان کمونیست شمالی اش فرا رسیده است. ایران در سال 2010 میلادی، بهره برداری از دکل نیمه شناور ایران البرز را آغاز نمود و با وجود اعلام کشف میدان سردار جنگل در اواخر سال 2012 میلادی، تاکنون سازمان های بین المللی این کشف را به رسمیت نشناخته اند. البته باید دانست که ایرانی ها فاقد توانایی های فناوری و مالی بهره برداری از ذخایر هیدروکربوری خود به ویژه در کاسپین هستند.

وجود فساد اداری و تحریم های بین المللی نیز سد راه توسعه میادین نفت و گاز ایران شده است. و در این شرایط، ایرانی ها بیش از گذشته به روسیه وابسته شده اند. هرچند تاکنون اکثر قراردادهای منعقد شده دو طرف، بیش از ایران، روس ها را منتفع نموده است.

شرکت گازپروم که از دیرباز خواهان سهم خواهی از میادین نفت و گاز ایران بوده است، در دوره ریاست جمهوری سید محمد خاتمی همراه با توتال فرانسه و پتروناس مالزی به عضویت کنسرسیوم توسعه فازهای 2 و 3 پارس جنوبی درآمد. هرچند به دلایل مختلف، روس ها دیگر نتوانستند حضور پررنگی در سایر پروژه های انرژی ایران داشته باشند. در مقابل، ایرانی ها با وجود دارا بودن ذخایر عظیم گاز طبیعی، هرگز نتوانسته اند در بازارهای اروپایی به رقیبی برای روس ها تبدیل شوند. مسکو نیز هیچگاه خواهان حضور رقبایی جدید در بازارهای صادراتی خود نبوده است.
 

*همکاری مشترک با سواپ فرآورده ها
در سال های اخیر، ایران و روسیه بارها از تمایل خود برای برقراری سواپ فرآورده های نفتی خبر داده اند. از سرگیری سواپ می تواند تحریم های بین المللی وضع شده علیه تهران را به چالش بکشد. اما تهران با پیشنهاد سال گذشته مسکو برای سواپ جنوب- شمال روزانه 500 هزار بشکه نفت خام خود و دریافت کالاهای روسی موافقت ننمود. البته غربی ها به شدت هشدار دادند که این توافق، نقض قطعنامه های بین المللی علیه ایران خواهد بود.

به هر حال، رای مثبت مسکو به قطعنامه های شورای امنیت علیه تهران نشان داد که آینده روابط ایران و روسیه با فراز و نشیب های زیادی همراه خواهد بود.من معتقدم روسیه را هیچگاه نمی توان یک دوست برای ایرانی ها به شمار آورد.

کاهش سهم ایران در کاسپین در سایه پافشاری مسکو را می توان یکی از دلایل این ادعا به شمار آورد. فراموش نکنید که روابط دو طرف نیز هیچگاه برد- برد نبوده است. و با وجود وابستگی ایران به خرید تجهیزات اتمی روسیه، سلاح های روسی، حمایت دیپلماتیک مسکو و کالاهای مختلف، این دو کشور در بسیاری از موارد با چالش هایی پیدا و پنهان روبرو هستند که برای پیش بینی اتفاقات آینده، باید همچنان به انتظار بنشینیم.
 
 
نویسنده: منصور کشفی
منبع: ماهنامه OIL& GAS JOURNAL
مترجم: محسن داوری
 

دوشنبه ۲۶ بهمن ۱۳۹۴ ساعت ۱۰:۳۷