صدام، قذافی، دلار و نفت

وحید حاجی پور | تنيدگي دلار و نفت و برخي تلاش‌هاي بين‌المللي براي ايجاد شکاف ميان اين ارتباط، يکي از مهم‌ترین موضوعات چالشي طي سال‌هاي اخير بوده است؛ برخي کارشناسان معتقدند چنين هدفي در کوتاه‌مدت و حتي میان‌مدت قابل تحقق نيست و برخي ديگر هم استفاده از ارزهاي ملي در معاملات را بزرگ کرده و بر اين باورند معادلات بين‌المللي در حال تغيير است و دلار در حال از دست دادن قدرت جادويي خود است. دکتر فريدون برکشلي رئيس دفتر گروه مطالعات انرژي وين که سال‌ها رياست امور اوپک ايران را بر عهده داشت در گفت‌وگویی به اين موضوع مي‌پردازد که حاوي نکات جالبي است.
 
*دلار و نفت؛ از چه زماني اين پيوند عميق همه تحولات را در برگرفت؟
اساساً زادگاه «نفت تجاری» جهان، کشور آمریکاست هرچند که ایرانی‌ها و یونانی‌ها معتقدند هزاران سال پیش‌، از این نعمت خدادادی استفاده می‌کردند اما به هر شکل، زادگاه تجاری نفت آمریکا بود بنابراین طبیعی است ارز رایج معاملات نفتی از دیرباز تا به امروز دلار باشد. البته باید گفت چون نفت تا پیش از قرن بیستم گران نبود، نفت را با «سنت» معامله می‌کردند. یک لغتی در انگلیسی داریم به نام posted price که بر اساس رسم آن روزها، فردي در بورس بالاي ستوني مثل تیر چراغ‌برق قرار می‌گرفت و قیمت نفت را اعلام می‌کرد و خریداران به معامله با قیمت اعلامی می‌پرداختند. این برای سال 1880 تا اوایل قرن بیستم بود.

از یاد نبریم تا جنگ جهانی اول، نفت جهان در دست آمریکا بود و این کشور اغلب نفت سایر نقاط جهان را تأمین می‌کرد تا اینکه انگلیسی‌ها نیز خودی نشان دادند و در خاورمیانه و قفقاز و اندونزی، به استخراج و تولید نفت پرداختند و از همان زمان، علاوه بر دلار، قیمت نفت توسط پوند این کشور هم تعیین می‌شد. این روند تا پایان جنگ جهانی اول وجود داشت ولی کم‌کم پوند انگلیس کنار رفت و نفت توسط دلار قیمت‌گذاری و معامله می‌شد. هم‌اکنون بیش از 85 درصد معاملات نفت و مشتقات نفتی و گازی جهان با دلار آمریکا ارزش‌گذاری و معامله می‌شود که گردش مالی‌اش در سال بیش از 2 تریلیون دلار است.
 
*آیا اوپک روی متنوع سازی قیمت‌گذاری و معامله نفت اقدام جدی کرده است؟
بله در دهه هفتاد میلادی که ارزش دلار کاهش پیدا کرد، کشورهای نفتی متوجه شدند بابت نفتی که می‌فروشند درآمد کمتری به دست می‌آورند. قيمت جهانى نفت، الزاماً به معناى قدرت خريد واقعى يك بشكه نفت نيست و اين موضوعی است كه اوپك و تولیدکنندگان نفت نسبت به آن حساسند و درواقع ايده شکل‌گیری ژنو-1 و ژنو-2 در اواخر دهه ١٩٧٠ منبعث از آن بود. در سال 1978 در ژنو کنفرانسی را ترتیب دادند که از منافع درآمدی خود محافظت کنند و به درآمدهای خود ثبات ببخشند. در کنفرانس نخست که به کنفرانس ژنو-1 معروف شد، 9 ارز بین‌المللی و قدرتمند مانند ارزهای اروپایی و ین ژاپن در سبد اوپک قرار گرفتند و قرار شد میانگین ارزش این ارزها، برای ارزش‌گذاری و معاملات نفت خام مورداستفاده قرار بگیرد اما در اجلاس ژنو-2 عربستان پیشنهاد داد دلار را هم به این سبد اضافه کنند زیرا به‌هرحال دلار ارز مهم و مرجعی بود لذا تعداد ارزها به 10 ارز افزایش پیدا کرد. این موضوع هیچ‌گاه عملیاتی نشد و نهایت مباحث تا سال 1984 به‌جایی نرسید و همه‌چیز مسکوت ماند.
 
*این طرح چه کشوری بود؟
در آن زمان دانشگاه استنفورد آمریکا به اوپک مشاوره می‌داد و این دانشگاه به دلیل آنکه روابط بسیار خوبی با اوپک و کشورهای عضو آن داشت، چنین طرح و فرمولی را به اوپک ارائه داد که فکر کنم کویت آن را دنبال می‌کرد. در آن زمان این اجلاس‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار بود و زکی یمانی، وزیر نفت وقت عربستان که قدرتمندترین وزیر نفت اوپک بود، از نفوذ خود برای تعیین خط‌مشی اوپک استفاده می‌کرد. البته وی می‌گفت مخالفتی برای معامله نفت با سایر ارزها توسط کشورهای عضو ندارد و هر کشوری مختار است که از نفت خود را با هر ارزی به فروش برساند اما اعلام کرد عربستان هم نفت خود را به دلار می‌فروشد و هم از دلار برای ذخایر ارزی بهره می‌گیرد.
 
*چرا این طرح شکست خورد؟
 فرمول این موضوع و راهکارهای فنی موضوع، خیلی خوب طراحی‌شده بود اما درواقع امر این نگاه‌های سیاسی بود که همیشه مشکل‌ساز بود؛ در آن ایام و حتی سال‌های پس از اجلاس ژنو-2 کشور لیبی و رهبر آن یعنی معمر قذافی باروحیه انقلابی و ضدآمریکایی خود، چنین طرح‌هایی را با حمایت‌های بی‌دریغ در محاق قرار می‌داد. وی را باید رهبر جنبش ملی شدن صنایع نفت در اوپک دانست، شخصی که از نفت به‌عنوان یک حربه سیاسی برای رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی استفاده می‌کرد. وی در جنگ اعراب و رژیم صهیونیستی نقش‌آفرینی جدی داشت و در مرحله بعد، از لزوم حذف دلار در معاملات نفتی گفت.

وی اصرار زیادی در این زمینه داشت تا سال 1988 که با حمله نظامی آمریکا به یکی از کاخ‌های او، دخترش کشته شد و از آن روزبه بعد کمتر دراین‌باره سخن گفت. بسیاری این اتفاق را سرآغاز خاموشی روحیه انقلابی وی دانستند؛ کسانی که روی قذافی شناخت کافی داشتند حتماً این موضوع را تائید می‌کنند که قذافی پس‌ازآن اتفاق، دیگر قذافی قبلش نشد.
 
*حذف دلار را از ذخایر ارزی و معاملات چگونه ارزیابی می‌کنید؟ شدنی است؟
اين کار شدني است اما باید دید این کار به سود کشور است یا به ضرر؛ متأسفانه ایرانی‌ها روی بیشتر مسائل نگرش سیاسی دارند، از ورزش گرفته تا تعلیم و تربیت. زمانی که یک‌باره اعلام کردیم به‌جای دلار با یورو کار می‌کنیم در یک مقطعی ضرر قابل‌توجهی نصیب کشور شد. خریداران نفت ایران دلیل این کار را نمی‌دانستند و مدام از ما سؤال می‌کردند دلیل این اقدام ایران چیست؟

 دلار حدود 65 درصد ذخایر ارزی کشورهای جهان را دربرمی گیرد و در معاملات نقشی 68 درصدی ایفا می‌کند. اینکه یک‌باره دلار را حذف کنیم نه به اقتصاد آمریکا و هژمونی دلار ضربه می‌زند و نه کمک شایانی به اقتصاد ما و قدرت یورو می‌کند. ارزش‌گذاری نفت با دلار است و بیشتر معامله گران با این ارز به تجارت مشغول هستند؛ اینکه به‌جای دلار، یورو یا ارز دیگر بگیریم به معنای آن است که هزینه تبدیل دلار به ارز دیگر متوجه خودمان است و این واقعیتی است که باید پذیرفت.

نكته‌اى كه لازم است به آن توجه شود اين است كه قیمت‌گذاری نفت در تمام بورس‌هاى دنيا به دلار است، لذا چنانچه خريدارى خواهان معامله نفت خود به ارز ديگرى باشد، مبنا همچنان دلار است و درواقع همان دلار به ارزهاى ديگر تبديل مى‌شود. به‌عبارت‌دیگر اين اقدام دلار را تضعيف نمى‌كند.

البته این هژمونی، آرام‌آرام در حال ترک برداشتن است و زمزمه‌های ناتوانی دلار بیشتر از گذشته در حال شنیده شدن است؛ امروز چینی‌ها برای «اوپک مصرف‌کنندگان» طرحی را آماده کردند که بر اساس آن، کشورهای چین، کره جنوبی، ژاپن، هند و ... برای معاملات نفتی خود از ارزهای ملی خود استفاده کنند. جمع مصرف این کشورها حدود 30 میلیون بشکه در روز است اما اگر چنین موضوعی هم محقق شود، به معنای پایان سلطه دلار نیست بلکه یک پیام روشن برای آمریکاست که اراده‌ای برای کاهش نقش دلار در معاملات جهانی در حال شکل‌گیری است.
 
*آقای دکتر در برخی اسناد می‌خوانیم که عربستان در یک معامله مخفی با آمریکا، به این کشور تعهد داده است که نفت خود را به دلار بفروشد و به همین دلیل مانع شکل‌گیری معاملات نفتی با ارزی جز دلار بوده است. نظر شما چیست؟
ممکن است عربستان زیر بار چنین تعهدی رفته باشد ضمن آنکه این تعهد را بارها نشان داده است. ذخایر ارزی آن‌ها به دلار بوده و است و لذا اساساً دلار برای این کشور، بسیار اساسی است. می‌دانید که عربستان همه ذخایر خود را فقط به دلار دارد و حتی به سمت ذخیره‌سازی طلا هم نرفته است. این ذخایر در دورانی به بالای 900 میلیارد دلار رسیده بود و به همین دلیل، حفظ ارزش دلار برای عربستان به‌نوعی حفاظت از منافع خودش نیز است. سبد ارزی ریاض در حوزه ذخایر اصلاً متنوع نیست و فقط دلار دارد درست برعکس کویت که بخش مهمی از ذخایرش پوند انگلستان است.
 
*برخی کارشناسان عنوان می‌کنند یکی از دلایل حمله نظامی آمریکا به عراق در سال 2003، پیشنهاد جدی صدام به خریداران نفت خود بود که با یورو پول نفت را پرداخت کنند. به نظر شما این تحلیل که برگرفته از اسناد است تا چه حد می‌تواند درست باشد؟
خب اصولاً پول ملی کشورها مثل پرچم یک کشور است و توهین به پرچم مثل توهین به حاکمیت کشورهاست. مثلاً بخشی از ناراحتی مردم از کاهش نرخ ریال در برابر دلار، خود کاهش دارایی‌هایمان نیست بلکه حس ناخوشایندی است که دراین‌باره داریم. آمریکا هم از این پدیده مستثنا نیست و وقتی ببیند پول ملی‌اش ممکن است با خطر مواجه شود، حتی به سمت یورش نظامی هم‌قدم بر خواهد داشت لذا این تحلیل می‌تواند درست باشد.

موارد قذافی و صدام نشان داد هر کشوری که بخواهد به سمت حذف دلار از نفت قدم بردارد ممکن است به سرنوشت قذافی و صدام دچار شود. البته این تنها یک تحلیل است و با تغییرات پی‌درپی درصحنه روابط بین‌الملل و معادلات جهانی، همه‌چیز مانند گذشته نیست. درنهایت باید گفت هژمونی دلار به منطقه تزلزل رسیده است و حتی اگر جین بخواهد با «اوپک مصرف‌کنندگان» نقش دلار را در معاملات نفتی کاهش دهد، ممکن است کار به تشدید جنگ‌های تجاری و حتی نظامی کشیده شود.
 
*واکنش کشوهای نفتی در خصوص افزایش یا کاهش ارزش دلار چیست؟
این موضوع بارها موردنقد قرارگرفته و مطالعات خوبی امریکا در این زمینه انجام‌شده است. کشورهای عضو اوپک نیز به این موضوع واکنش نشان داده‌اند که هرگاه قیمت نفت افزایش می‌یابد، آمریکا با کاهش ارزش دلار، قدرت خرید کشورهای نفتی را کاهش می‌دهد باوجوداینکه مثلاً قیمت نفت 100 دلار است. تحقیقاتی درباره نفت 50 دلاری طی یکی دو سال گذشته انجام شد که نتیجه جالبی داشت و آن‌هم اینکه ارزش نفت 50 دلاری، درواقع 28 دلار بود. همه هم این را می‌دانند ولی در عمل نمی‌توان کاری کرد. چنین سلطه‌ای توسط آمریکا ناعادلانه است و بخشی از سیطره دلار طی چند دهه اخیر است.

يکشنبه ۲۰ آبان ۱۳۹۷ ساعت ۱۰:۱۳